skanuj0003

Kazimierz. Ożóg, Usuu odmiana języka ogólnego

Substancja foniczna

W odmianie ustnej nośnikiem znaków językowych powiązanych w konwencjonalny sposób z odpowiednimi desygnatami jest substancja dźwiękowa (kod fonetyczny) wytwarzana przez narządy mowy człowieka, które wykonują w czasie mówienia kilka ruchów artykulacyjnych. Rezultatem tych czynności jest powstanie fal dźwiękowych, które dochodzą do ucha słuchacza, następnie odpowiednio przetworzone docierają przez włókna nerwowe do mózgu, gdzie podlegają złożonym procesom dekodowania. Mimo swej złożoności psychiczno-artykulacyjnej mówienie jest w znacznej mierze czynnością odruchową, zmechanizowaną reakcją na doraźną potrzebę komunikacyjną.

Wytwarzane przez narządy mowy fale dźwiękowe składają się z ciągów dźwięków nazywanych w fonetyce głoskami. Głoski, intuicyjnie rozpoznawalne przez użytkowników języka podstawowe elementy mowy, charakteryzują się stałym zespołem fonetycznych cech artykulacyjnych i akustycznych.

Na płaszczyźnie funkcjonalnej każda głoska jest realizacją jakiegoś fonemu, który jest przez wielu językoznawców definiowany jako zespół synchronicznie występujących cech dystynktywnych (odróżniających), tzn. takich, które służą do odróżniania znaczeń, por. tom i dom - gdzie cechą odróżniającą jest dźwięczność d w opozycji do bezdźwięczności t.

Substancja dźwiękowa określa swoistą linearność odmiany ustnej. Każda wypowiedź ustna składa się z następujących po sobie w krótkim czasie dźwięków (głosek), które tworzą jednostki wyższego rzędu m o r f e m y. Są to już segmenty mające znaczenie. Morfemy, następując linearnie po sobie, tworzą wyrazy, które odpowiednio łączone ze sobą (według reguł polskiej składni) składają się na wypowiedź ustną.

Język z niewielkiej w sumie liczby dźwięków spółgłoskowych i samogłoskowych przez ich kombinację może tworzyć ogromną liczbę jednostek wyższego rzędu - morfemów, wyrazów, zdań i gatunków mowy. Tekst ustny jest więc konstrukcją o linearnym układzie czasowym, językowe komponenty następują jeden po drugim, a jednostki niższego rzędu budują jednostki wyższego rzędu według schematu: głoska - morfem - wyraz - zdanie - tekst.

Dźwiękowość substancji odmiany ustnej powoduje, że tekst ustny jest zjawiskiem ulotnym, przemijającym, gdyż fala dźwiękowa rozchodzi się szybko i natychmiast wygasa. W związku z tym wypowiedź ustna nigdy nie jest dana jako całość - w danym momencie istnieją tylko te jej części, które są akurat wypowiadane. To, co było przed chwilą powiedziane, bezpowrotnie mija, trwa najwyżej jako ślad w pamięci nadawcy i odbiorcy. Aby odnieść się do pewnych fragmentów tekstu ustnego, trzeba sięgać do pamięci, trzeba sobie te fragmenty przypominać, trzeba je odtwarzać. Bywa to powodem nieporozumień, gdyż pamięć ludzka jest zawodna, ma określoną pojemność, zależną od wielu czynników, i już po stosunkowo niedługim czasie nie jesteśmy w stanie dokładnie odtworzyć powiedzianego przez nas czy usłyszanego tekstu.

Językoznawcy podkreślają ogromną zaletę substancji fonicznej, która umożliwia porozumiewanie się w różnych warunkach, np. w zupełnej ciemności, przez przeszkody, we mgle, w dymie, w wysokiej i niskiej temperaturze powietrza. W tych warunkach używanie substancji graficznej (kodu pisanego) jest niemożliwe. I w tym względzie widać przewagę kodu fonicznego nad kodem graficznym.

Subkod prozodyczny

Substancja foniczna, z której składają się teksty odmiany ustnej, sprawia, że w wypowiedziach mówionych istotną rolę odgrywają zjawiska prozodycz-ne, zorganizowane w subkod prozodyczny (z gr. prosóidia ‘modulacja głosu’, ‘akcent’, ‘śpiew’). Występuje on równolegle z nadrzędnym w stosunku do niego kodem fonicznym. Prozodia jest bowiem naturalnie przywiązana do substancji dźwiękowej. Odmiana pisana dysponuje w tej materii bardzo „nieporadnymi” środkami, które tylko w nieznaczny sposób oddają naturalną funkcję tego subkodu w odmianie ustnej; są to środki interpunkcyjne -wykrzyknik, pytajnik, kropka, mogą to być specjalne wtrącenia w rodzaju powiedział z ironią, mówił obrażonym tonem, ze złością, z humorem czy techniczne zabiegi ortograficzne typu ogrrromnie ci dziękujęl

Na subkod prozodyczny składa się kilka zjawisk; najważniejsze z nich to: intonacja, siła głosu, przedłużanie niektórych głosek (iloczas), rytm, pauza, barwa głosu,, tempo mówienia. Wszystkie te zjawiska są różnorako wykorzystywane i pełnią w odmianie ustnej ważne funkcje komunikatywne. Operowanie nimi wprowadza do wypowiedzi nowe sensy, naddane w stosunku do sensu podstawowego, który wynika ze znaczenia poszczególnych składników.

Intonacja (z łac. intono ‘grzmię’, ‘rozbrzmiewam’, ‘wołam’) to ton muzyczny mowy, jej strona rytmiczno-melodyjna, kolejne podnoszenie i zniżanie głosu. Skonwencjonalizowane przebiegi melodyczne spełniają dwie ważne funkcje, po pierwsze, mogą informować o rozczłonkowaniu wypowiedzi, tzn. jej początku i końcu, dzieląc ją na frazy lub zdania, po wtóre, wnoszą one informację o charakterze poszczególnych składników wypowiedzenia - modalnym bądź ekspresywnym. Są to ważne informacje potrzebne do interpretacji semantycznej wypowiedzi.