skanuj0013

130 Marcel Mauss

i podniecenie: ludzie bratają się, a jednak pozostają sobie obcy; ustanawiają wspólnotę, a zarazem przeciwstawiają się sobie w gigantycznym handlu i nieustającym turnieju¹. Pomijamy pojawiające [się] z tej okazji liczne zjawiska estetyczne. Wreszcie nawet z punktu widzenia prawnego, do tego, co już odsłonięto z formy tych umów i co można uznać za ludzki cel umowy, do prawnego statusu kontrahentów (klany, rodziny, godności i ożenki), trzeba dodać: przedmioty materialne umów rzeczy wymieniane z ich tytułu, mają również specjalną moc, która sprawia, że się je daje, a zwłaszcza, że się je zwraca.

Gdybyśmy mieli dość miejsca, dobrze byłoby dokonać dla naszych wywodów rozróżnienia na cztery formy potlaczu na Północnym Zachodzie Ameryki: 1) potlacz, gdzie w grę wchodzą tylko - lub niemal wyłącznie fratrie i rodziny wodzów (Tlingit); 2) potlacz, gdzie fratrie, klany, wodzowie i rodziny odgrywają prawie równą rolę; 3) potlacz między wodzami wystawionymi przez klany (Tsim-shian); 4) potlacz wodzów i bractw (Kwakiutl). Ale postępowanie takie trwałoby za długo; co więcej, odróżnienie trzech spośród tych czterech form (brak formy tsimshian) zostało przedstawione przez Davy’ego²k Wreszcie, z punktu widzenia naszych badań nad trzema wątkami daru - obowiązkiem dawania, obowiązkiem przyjmowania, obowiązkiem odwzajemniania - cztery formy potlaczu są bez mała identyczne.

Trzy obowiązki: dawać, przyjmować, odwzajemniać

Istotą potlaczu jest obowiązek dawania. Wódz musi wydać potlacz dla siebie, dla swego syna, męża córki czy dla swej córki³ lub dla swoich zmarłych⁴. Zachowuje on władzę nad swym plemieniem, nad swą wioską, a nawet nad swą rodziną, utrzymuje swe miejsce pośród wodzów⁵ - w skali narodowej

Szkic o darze 131

i międzynarodowej - tylko wtedy, gdy udowodni, że jest nawiedzany i popierany przez duchy i fortunę¹³⁹, że jest owładnięty przez nią i że nią włada^{6 7}; fortunę tę może udowodnić tylko wtedy, gdy ją wyda, upokarzając innych przez umieszczenie ich „w cieniu swego imienia”⁸. Szlachcic Kwakiutl czy Haida ma dokładnie to samo pojęcie zachowania „twarzy”, co chiński mandaryn czy oficer⁹. O jednym z wielkich mitycznych wodzów, który nie wydawał potlaczu, mówi się, że miał „zgniłą twarz”¹⁰. Nawet wyrażenie jest tu bardziej precyzyjne niż w Chinach, albowiem na północnym zachodzie Ameryki utrata prestiżu istotnie jest równoznaczna z utratą duszy; właśnie „twarz”, maska taneczna, prawo do ucieleśniania ducha, do noszenia godła, do totemu, właśnie persona - oto stawka w grze, oto, co się traci w trakcie potlaczu¹¹, grze darów¹²,

1

   Krause, Tlinkit Indianer, dz. cyt., s. 240 dobrze opisuje te sposoby nawiązywania kontaktów przez plemiona Tlingit.

2

   Zob. Davy, Foi juree, dz. cyt., s. 171 i nast., s. 251 i nast. Forma tsimshian nie różni się wyraźnie od formy haida. Być może, klan jest tam bardziej uwidoczniony.

3

   Nie ma potrzeby powtarzania wywodu Davy^!ego na temat związku między potlaczem a statusem politycznym, zwłaszcza zaś statusem męża córki i syna. Zbędne jest również komentowanie utwierdzającej wspólnotę wartości uczt i aktów wymiany. Np. wymiana czółen między dwoma duchami sprawia, że mają one „tylko jedno serce”, gdyż jeden jest mężem córki, a drugi - ojcem żony. Boas, Secret Societies and Social Organization of the Kwakiutl lndians, dz. cyt., s. 387. Tekst w tegoż, Kwakiutl Texts and Myths, dz. cyt., t. III, s. 274 dodaje: „było tak, jak gdyby wymienili imiona”. Por. też tamże, t. III, s. 23: w micie święta Nimkish (inne plemię Kwakiutl) uczta ślubna ma na celu wprowadzenie dziewczyny do wioski, „gdzie będzie jadła po raz pierwszy”.

4

   Potlacz żałobny jest zaświadczony i wystarczająco zbadany u Haida i Tlingitów. U Tsimshian łączy się on, jak się zdaje, szczególnie z końcem okresu żałoby, z postawieniem słupa totemicznego i z kremacją (zob. Boas, Tsimshian Mythology, dz. cyt., s. 534 i nast.). Boas nie wspomina o potlaczu żałobnym u Kwakiutlów, ale opis takiego potlaczu znajdujemy w micie (zob. tegoż, Kwakiutl Texts and Myths, dz. cyt., t. III, s. 407).

5

   O potlaczu wyprawionym, by utrzymać swe prawo do godła, por. Swanton, Haida, dz. cyt., s. 107. Por. opowieść o Leg. ek w: Boas, Tsimshian Mythology, dz. cyt., s. 386. Leg. ek to tytuł najważniejszego wodza Tsimshian. Por. też tamże, s. 364 opowieści o wodzu Nesbalas - jest to inny wielki tytuł wodza Tsimshian - i o sposobie, w jaki wyszydził on wodza Haimas. Jeden z najważniejszych u Kwakiutlów (Lewikilaą) tytułów wodzowskich to tytuł Dabend (Kwakiutl Texts and Myths, dz. cyt., t. III, s. 19, w. 22; por. dabend-gal'ala w: Boas, Ethnology of the Kwakiutl, dz. cyt., s. 1406, kol. 1); przed potlaczem ma on imię, które znaczy „niezdolny przetrzymać końca”, a po potlaczu przybiera imię: „zdolny przetrzymać koniec”.

6

   Pewien wódz Kwakiutl powiedział: „To jest moją pychą: imiona, korzenie mojej rodziny, wszyscy moi przodkowie byli...” (tu wymienia nazwę, która jest zarazem tytułem i imieniem pospolitym) „...dawcami maxwa" (wielkiego potlaczu). Boas Ethnology of the Kwakiutl, dz. cyt., s. 887, w. 54; por. tamże, s. 843, w. 70.

7

   Por. dalej (w tekście mowy): „Jestem pokryty majątkiem. Jestem bogaty w majątek. Obliczam majątki”. Boas, Ethnology of the Kwakiutl, dz. cyt., s. 1280, w. 18.

8

   Kupić wyrób z miedzi - to umieścić go „pod imieniem” nabywcy (zob. Boas Secret Societies and Social Organization of the Kwakiutl Indians, dz. cyt., s. 345). Inna metafora: imię dawcy potlaczu „nabiera wagi” przez wydany potlacz (zob. tamże s. 349) lub „traci na wadze” przez przyjęty potlacz (zob. tamże, s. 345). Ta idea wyższości tego, kto daje, nad tym, kto przyjmuje, wyraża się również w innych formach, m.in. w uważaniu przyjmującego za swego rodzaju niewolnika, dopóki się nie wykupi (Haida mówią, że wtedy „imię jest złe”, zob. Swanton, Haida, dz. cyt., s. 70 i por. dalej); Tlingit mówią, że „dary obciążają tych, którzy je przyjmują” (zob. Swanton, Tlingit, dz. cyt., s. 428); Haida mają dwa nader symptomatyczne wyrażenia: „zmusić do ruchu”, „zmusić do szybkiego biegu” swoją igłę (por. wyrażenie neokaledońskie, cyt. wyżej), co znaczy, podobno, „zwalczać niższego” (zob. Swanton, Haida, dz. cyt., s. 162).

9

   Por. opowieść o tym, jak Haimas stracił swą wolność, swe przywileje, maski, swe duchy wspomagające, swą rodzinę i swoją własność (zob. Boas, Tsimshian Mythology, dz. cyt., s. 361-362).

10

   Zob. Boas, Ethnology of the Kwakiutl, dz. cyt., s. 805. Hunt, Kwakiutl współpracujący z Boasem, pisze doń: „Nie wiem,- dlaczego wódz Maxuyalidze (tzn. „dawca potlaczu”) nigdy nie wyprawił święta. To wszystko. Został zatem nazwany Qelsem, tzn. „Zgniła Twarz””. Tamże, w. 13-15.

11

   Potlacz jest bowiem rzeczą niebezpieczną zarówno wtedy, gdy się go nie daje, jak wtedy, gdy się go przyjmuje. Osoby, które przyszły na pewien mityczny potlacz, zmarły z tego powodu (Haida Texts, Jesup Expedition, t. VI, s. 626; por. tamże, s. 667, ten sam mit w wersji Tsimshian). Por. dla porównania Boas, Indianische Sagen, dz. cyt., s. 356, nr 58. Nie należy, gdyż jest to niebezpieczne, utożsamiać się z tym, kto wydaje potlacz; np. nie należy jeść na potlaczu duchów w dolnym świecie. Legenda Kwakiutl (Awikenoą), Boas, Indianische Sagen, dz. cyt., s. 239. Por. piękny mit o Kruku, który wydobywa ze swego ciała różne rodzaje pożywienia (wiele wersji), Ctatloq w: Boas, Indianische Sagen, dz. cyt., s. 76; Notka, tamże, s. 106. Dane porównawcze w: Boas, Tsimshian Mythology, dz. cyt., s. 694-695.

12

   Potlacz jest zarazem grą i sprawdzianem. Sprawdzian polega np. na tym, by nie mieć czkawki podczas uczty. „Raczej umrzeć, niż mieć czkawkę” - mówi się. Boas, Kwakiutl Indians,