skanuj00206 37

uboczny, drugoplanowy, podawany jakby mimochodem, na tylnym planie, poza głównym, „frontowym” tokiem wypowiedzi. Ta drugoplanowość zostaje tu oddana przez użycie nawiasów.

Spotykamy też wypadki, w których jedyną odrębność stanowi drugoplanowość. Np.:

75.    Telimena, całując i głaszcząc pod brodę,

Z radością zważa dziecka żywość i urodę (Bo prawdziwie kochała swą wychowanicę).

Mick. Tad.

Tu zdanie ujęte w nawias łączy się z poprzednim nie tylko treściowo, ale i gramatycznie. Zdanie nawiasowe jest wprowadzone spójnikiem bo, stanowiącym wskaźnik zespolenia tego zdania z poprzednim w przyczynowy związek zdań: pełni ono rolę okolicznika przyczyny, określającego orzeczenie zdania poprzedniego: całując i głaszcząc ... z radością zważa ... Pozakonstmkcyjność polega tu na tym, że treść zdania przyczynowego jest podana ubocznie, drugoplanowo; ten charakter zdania jest oddany przez użycie nawiasu.

Do tej pory mieliśmy do czynienia ze zdaniami w ścisłym znaczeniu wtrąconymi lub nawiasowymi. Tu przedstawimy przykłady wplotów i przestawek:

76.    Wojski, chlubnie skończywszy łowy, wraca z boru.

Mick. Tad.

77.    Program, w przeciwieństwie do koszuli, rozciąga się w praniu.

78.    W wieku XV założenie uniwersytetu rozbudziło, wprost czy pośrednio, ruch umysłowy.

Briickn. Zaiys.

79.    [...] rokoszanie umieli, choćby na fałszywych przesłankach, tę siłę w sobie wytworzyć.

Boy Mar.

80.    [...] chirurg i docent natychmiast zasłonili palcami, jak gdyby naumyślnie, całe pole operacyjne.

Chorom. Zazdr.

81.    Do ożenku, prócz szczęścia, pomógł mi przypadek.

Dąbr. Noce

82.    W dnie powszednie, z wyjątkiem sobót, ze względu na godzinę policyjną atrakcje artystyczne w „Monopolu” zaczynały się o ósmej.

Andrz. Popiół

W przykładach tych wyrażenia wydrukowane pochyło są poszerzeniem treści zdań towarzyszących, jak również są z nimi powiązane gramatycznie jako okolicz-niki (lub równoważniki zdań okolicznikowych) określające orzeczenia tych zdań.

Ich pozakonstrukcyjność polega na tym, że przerywają zasadniczy tok zdania, wchodząc między części zdania stanowiące związki wyrazowe. Po prostu rozrywają one związki wyrazowe, wchodząc: w przykł. 76-77 między podmiot i orzeczenie; w przykł. 78-80 między orzeczenie i dopełnienie; w przykł. 81 między dopełnienie i orzeczenie; w przykł. 82 między dwa inne okoliczniki.

Francuscy gramatycy tego rodzaju człony interpretują jako niekonieczne dla poprawności sensu zdania, jako takie, które można pominąć bez zniekształcenia sensu zdania („qu’on pourrait retrancher sans denaturer le sens de la phrase”)⁵⁴.

Istotnie tak jest; pominięcie ujętych w przecinki wyrażeń (wydrukowanych pochyło) nie uczyniłoby bezsensowną reszty. Najłatwiej tak postąpić oczywiście, jak tu, z pewnymi typami okoliczników (czy okolicznikowych równoważników zdań); trudniej byłoby to zrobić z podmiotem, orzeczeniem czy choćby dopełnieniem.

Człony pozakonstrukcyjne nie muszą być wplecione. Przykł.70-72, ilustrujące użycie wołacza i wykrzyknika, świadczą, że człony takie mogą stać na początku wypowiedzi; w innych przykładach zobaczymy zastosowanie wołaczy na końcu wypowiedzi.

Końcową pozycję zajmują też człony dopowiadane. W istocie stanowią one pewien rodzaj pozakonstrukcyjności, jednak ze względu na dużą ich rolę w interpunkcji omówimy je oddzielnie.

b) Dopowiedzeniowość

83. Bo już bocian przyleciał do rodzinnej sosny

I rozpiął skrzydła białe, wczesny sztandar wiosny.

Mick. Tad.

Bo już bocian przyleciał do rodzinnej sosny i rozpiął skrzydła białe. — Taka informacja by w zasadzie wystarczała; sens byłby jasny, konstrukcja zamknięta. Poecie jednak to za mało; chce jeszcze coś dorzucić, obraz uzupełnić, dodaje więc do wyrażenia skrzydła białe synonimiczną przenośnię: wczesny sztandar wiosny. Synonim ten jednak już się w tamtej konstrukcji nie mieści; wychodzi poza nią jako pozakonstrukcyjne dopowiedzenie, popularnie zwane apozy-cją. Ten apozycyjny charakter dodanej przez poetę synonimicznej metafory wymaga interpunkcji, wymaga oddzielenia tej metafory przecinkiem.

Dopowiadane wyrażenia nie muszą być zresztą synonimiczne; wystarczy, że wykraczają poza konstrukcję w zasadzie zamkniętą. Np.:

84. Weszła nowa osoba, przystojna i młoda.

Mick. Tad.

⁵⁴ P. L a r o u s s c, Grammaire complete ..., jw., s. 144.

37