skanuj0021 (190)

228 SPOŁECZNOŚCI LOKALNE

mi zarzuca brak uwzględniania punktu widzenia samych mieszkańców, ich przeżyć, uczuć i poglądów⁴⁹.

Analizując stanowisko Maclvera, Mertona, Manna i powołując się na ostatnie empiryczne badania Jennings i innych, David B. Clark podejmuje próbę dokładnej analizy świadomościowego aspektu społeczności lokalnej⁵⁰. Dochodzi do wniosku, że „świadomość grupowa” da się ująć za pomocą dwóch pojęć, przede wszystkim pojęcia „poczucia znaczenia”, „doświadczenia” danej osoby przez innych, a co Maclver i Page określają terminem świadomości pełnienia roli, „bycia czymś dla innych”, zajmowania jakiejś pozycji, miejsca w danej grupie, dostrzegania przez jednostkę zadań, jakie ma do spełnienia (sense of significance). Można je określić jako poczucie przynależenia lub - dodajmy -odizolowania. Jednakże aspekt świadomości grupowej obejmuje także drugi element, a mianowicie poczucie „my”, które jest określane przez różnych autorów jako poczucie jedności z grupą, identyfikacji, przynależności (sense of belonging), więzi, zgodności, zjednoczenia. Obydwa te elementy świadomości grupowej są ze sobą ściśle związane, ale ich wyróżnienie jest ważne dla analizy empirycznej, gdyż mogą się one różnić i występować w różnej skali. Zgodnie z konkluzją Clarka uwzględnianie świadomości grupowej, rozumianej jako poczucie znaczenia - miejsca w grupie i jako poczucie solidarności - identyfikacji z grupą, jest nieodzowne, jeśli chce się poznać rzeczywistość grupy, a w tym przypadku - społeczności lokalnej⁵¹.

Zdaniem Flechtera przedstawiona koncepcja nie odrzuca podejścia funkcjonalnego czy strukturalnego, a tym bardziej interakcyjnego (które w sobie zawiera, ale je znacznie rozszerza), lecz uznaje je za niewystarczające. Pozwala natomiast dotrzeć do subiektywnego rozumienia działań danych jednostek, do świadomości grupowej, a nie tylko ukazuje zależności funkcjonalne⁵². Ona je jedynie „humanizuje”, pogłębia i uzupełnia - oczywiście jeśli nie popada w skrajny pogląd, iż grupa sprowadza się wyłącznie do przeświadczeń jednostek o ich przynależności do niej.

Zasadniczym bowiem brakiem takich stanowisk jest pogląd, że analiza socjologiczna może być redukowana czy to do podstawy przestrzennej i zachodzących na niej społecznych zachowań, czy też do odpowiednio określonego „elementarnego faktu” społecznego. Tymczasem uwzględnienie również świado-

⁴⁹    P. H. M a n n, An Approach to Urban Sociology, London 1965, s. 113-114.

⁵⁰    C 1 a r k, dz. cyt.

⁵¹    Tamże, s. 403-404.

⁵²    F 1 e c h t e r, dz. cyt., s. 399-400.

mościowego, wewnętrznego, „subiektywnego” charakteru życia grupy prowadzi dopiero do pełnego poznania rzeczywistości społecznej, a w tym społeczności lokalnych. Stąd taką analizę można by nazwać ekologiczno-funkcjonalno-struk-turalną i świadomościową.

Uwzględniając taki „całościowy” punkt widzenia oraz dorobek zgromadzony przez różne rodzaje badań społeczności lokalnej można wyodrębnić kilka teorii wyjaśniających kierunki jej przemian i trendy rozwojowe, teorii odpowiadających w szczególności na pytanie: zmierzch czy transformacja społeczności lokalnych?

Przemiany społeczności lokalnych:

ZMIERZCH CZY TRANSFORMACJA?

Dotychczasowe badania socjologiczne i formułowane na ich podstawie uogólnienia rozciągają się od poglądów głoszących rozpad społeczności lokalnych we współczesnych wysoko rozwiniętych społeczeństwach do poglądów konstatujących jedynie ich transformację.

Teoria społeczeństwa masowego

Już na początku XX w. pojawił się pogląd, iż kraje industrializujące się zmieniają jednocześnie swą strukturę organizacyjną, w której nie ma miejsca dla społeczności lokalnych. E. Durkheim stwierdzał, że społeczeństwa oparte na daleko zaawansowanym społecznym podziale pracy wznoszą się w swym głównym szkielecie organizacyjnym na grupach zawodowych; aktywności ludzkie ulegają „uzawodowieniu”, profesjonalizacji, a grupy terytorialne zanikają jako właściwe społeczeństwom prymitywnym czy feudalno-rolniczym. Podobnie R. Redfield na podstawie badań wsi o różnym stopniu urbanizacji dowodził, że im bardziej dana społeczność lokalna jest zurbanizowana, tym bardziej rozpada się jej tradycyjna struktura i organizacja; im mniej jest izolowana, tym bardziej staje się heterogeniczna, secular, wzory zachowań ludności ulegają indywidualizacji, występują coraz szerzej dewiacje od lokalnych systemów wartości, zanika kultura ludowa, kończy się kontrola opinii społeczności