skanuj0036 (50)

~(> Klasy społeczne

społecznym położeniem oraz wspólnymi miercsnmi i w pewnych warunkach także wspólną świadomością swego położenia”.

Klasy społeczne lo jeden z podstawowych elementów struktury społecznej, od-■ noszący się do zasadniczych podziałów (zróżnicowań) wysypujących w obrębie współczesnych społeczeństw. Ujmując problem odwrotnie - każde społeczeństwo jest ' zwykłe wewnętrznie '/różnicowane; najistotniejsze czynniki zróżnicowania uznać można za podstawę wyodrębnienia klas społecznych. Klasy uznawane są za wielkie grupy społeczne lub zbiorowości społeczne, warstwy społeczne natomiast za zbiory lub kategorie społeczne.

Klasy mogą być wyodrębniane na podstawie rozmaitych kryteriów. Najczęściej wskazuje się kryteria ekonomiczne, społeczne i świadomościowe. Uwzględnianie wyłącznic czynników ekonomicznych, a zwłaszcza kryterium własności środków produkcji jest (było) charakterystyczne dla ujęć marksistowskich, w których kryteria wyod-lębmania klas społecznych zawarte w pismach K. Marksa i F. Engelsa próbuje się stosować do analizy współczesnych społeczeństw. „Wspólwystępujc ono również w postaci poglądów akcentujących nic tylko liczebny wzrost, wewnętrzny awans i przodującą rolę klasy robotniczej, ale także nadrzędność jej perspektywicznych, a nawet doraźnych interesów wobec reszty społeczeństwa’’ [A. Tyszka 1985, s. 360],

Ralf Dahrendorf [1959, s. 204] przez klasy rozumie grupy pozostające w konflikcie - „termin «klasa» oznacza grupy konfliktu generowanego przez zróżnicowaną dystrybucję władzy (ciuthority) w imperatywnie skoordynowanych związkach (asso-cialions)".

Stanisław Ossowski [1982] analizując problem struktury klasowej w społecznej świadomości, wyodrębni! trzy zasadnicze typy ujęć: I) ujęcia dychotomicznc — wyodrębnia się w nich dwie przeciwstawne klasy (np. bogaci - biedni, rządzący - rządzeni, wyzyskujący - wyzyskiwani); 2) schemat

gradacji - wyodrębnia się przynajmniej trzy klasy: dwie biegunowe i pośrednią. Diorąc pod uwagę wyłącznic jedno kryterium - zazwyczaj ekonomiczne (lub kryterium własności) - tworzy się schemat gradacji prostej. Jeśli pod uwagę bierze się więcej czynników - oprócz kryteriów ekonomicznych także takie czynniki] jak poziom wykształcenia, pochodzenie, styl życia itp. -wówczas tworzony jest schemat gradacji syntetycznej. W jego obrębie braki jednej cechy mogą być kompensowane przez „nadwyżkę” innych cech; 3) ujęcia funkcjonalne - kładące nacisk na komplemcn-tarność klas; klasy oprócz interesów przeciwnych mają także interesy wspólne (nadrzędne). W ujęciu tym klasy są sobie nawzajem potrzebne, gdyż każda z nich pełni określone funkcje (zadania), których realizacja jest niezbędna dla istnienia całego systemu społecznego. Przykładem ilustrującym ten typ analizy jest funkcjonalna teoria stratyfikacji K. Davisa i W. Moorc’a [1975, s. 464—476], Ujęcia funkcjonalne są niejako przeciwieństwem ujęć dycholomicznych, w których celowo dokonuje się uproszczenia struktury klasowej do dwóch biegunów, aby zmobilizować „masy” do zmiany istniejącego, niesprawiedliwego porządku społecznego. Ujęcia funkcjonalne służą natomiast raczej podtrzymaniu status quo.

Zmiany struktury społeczeństwa polskiego w okresie powojennym przedstawiane były w kategoriach zaniku podziałów klasowych, nakładania się na podziały klasowe nowych podziałów społeczno-zawodowych lub opisu stanów nierówności i zróżnicowania (zob. [A. Tyszka 1985, s. 353— 354]). Po 1989 r. zaczęto podkreślać znaczenie klasy średniej w obrębie struktury społecznej; upatruje się w niej czynnik stabilizujący procesy zmian społecznych. Zarazem jednak pojawiają się glosy, że „zbyt duże są różnice między ludźmi zaliczanymi do «klasy średniej)) i zbyt mało mają oni ze sobą wspólnego, aby można było sensownie twierdzić, że razem wzięci Taktycznie tworzą odrębną klasę" [M. Domański 1994, s. 14],

Włodzimierz Wesołowski [1995, s. 307] nawiązując do rozróżnień dokonanych przez Maxa Webera, wyróżnia w obrębie współczesnego społeczeństwa polskiego następujące klasy: klasę robotniczą, klasę chłopską, drobną buiżuazję, inteligencję i specjalistów, klasy uprzywilejowane dzięki własności i edukacji. Ryszard Dyoniziak jako zasadnicze elementy struktury spolcczc?r-sjwa polskiego wskazuje: klnse_jnboiuiczą,

. klasę chloiiską, inteligencję i oracownikow ■umyslowyxli, warstwę rządzącą. .warstwę^

pry\yatoyŁli_producentów—(poza rolnic-,.

lwem) i l.ią ullowców, warstwę spółdzielców oraz warstwę sprzedawców ulicznych (zob. [Społeczeństwo... 1992, s. 15-44]).

Zaobserwować można pewną niechęć do używania pojęcia „klasa społeczna”. Pojawiają się glosy, że klasy w ogóle nie istnieją. Z jednej strony uwidaczniają się tu reakcje na wieloletnią dominację ideologii marksistowskiej, z drugiej natomiast wyraźnie rysuje się potrzeba ścisłego określenia lub zredefiniowania pojęcia klasy społecznej. S un termin jest przy tym kwestią drugoplanową - niezależnie od nazwy istotnym czynnikiem, który winien być uwzględniony w analizach socjologicznych, jest wewnętrzne zróżnicowanie i podział społeczeństwa na zasadnicze grupy (lub ewentualnie zbiory - zob. [S. Kozyr-Kowalski 1995, s. 31 3]). (A.S.)

Zob. agregat, dcprywacja, dychotomizacjn, ethos, grupa społeczna, ideologia, interes, koncepcja dekompozycji, konflikt społeczny, nomenklatura, ontoiagia społeczeństwa, podklasa, mchy społeczne, socjologia ekonomiczna, struktura społeczna, zbiorowość społeczna.

Literatura:

Dalircndoi f R., 1959, Class and Class Conjlicl in Indi.strial Socicty, Stanford Univ. Press, Stanford.

Dayis K., Moorc W., 1975, O niektótfch zasadach uwarstwienia [w:] Elementy teorii socjolog! -znych. Materiały do dziejów współczesnej socjologii zachodniej, wybór W. Der-czyński, A. Jasińska-Kania, J. Szacki, PWN, Warsz; wa.

Domański 11., 1994. Społeczeństwa klasy średniej, IPiS PAN, Warszawa.

Hamilton M., Ilirszowicz M., 1995, Klasy i nierówności społeczne »’ perspektywie porównawczej, ISP PAN, Warszawa. Kozyr-Kowalski S., 1995, Klasy, siany, (ptasi-kla-sy i podklasy społeczeństwa polskiego [w:| Lticbie i instytucje. Stawanie się lada społecznego. Pamiętnik IX Ogólnopolskiego Zjazdu Socjologicznego, l. I, Wyd. UMCS. Lublin. Ossowski S., 1982, O strukturze społecznej. PWN, Warszawa.

Piwowarski W., 1993, Klasa społeczna [w:] Słownik katolickiej nauki społecznej, pod red. nauk. W. Piwowarskiego, Pax. Wyd. Misjonarzy Klarclynów „Palabra", Warszawa. Społeczeństwo w procesie zmian. Zarys socjologii ogólnej, 1992, aut.: R. Dyoniziak, K. Iwanicka, A. Karwińska, Z. Pucek, Univcrsitas. Kraków.

Tyszka A., 1985, Badania nad strukturą społeczeństwa polskiego. Próba typologii stanowisk (w:] O społeczeństwie i teorii społecznej. Księga poświęcona pamięci Stanisława Ossowskiego, pod red. E. Mokrzyckiego, M. Ofierskiej, J. Szackiego, PWN. Warszawa. Wesołowski W., 1995, Procesy klusotwórcze w teoretycznej perspektywie [w:] Ludzie i instytucje. Stawanie się ładu społecznego. Pamiętnik IX Ogólnopolskiego Zjazdu Socjologicznego, l. I, Wyd. UMCS, Lublin. Zaborowski W„ 1988, Postrzeganie społecznych nierówności. Z badań nad wiadomością społeczności wielkomiejskiej, PWN, Warszawa.

Klient, „osoba, która korzysta z własnej woli z usług drugiego człowieka bądź instytucji” [P. Dclooz, M.-L. Lópcz 1995, s. 54]; termin coraz częściej zastępujący pojęcie pacjenta lub podopiecznego. Jego stosowanie ma na celu podkreślenie zmiany sposobu podejścia do problemu pomagania innym. Odpowiedzialność za proces terapii lub opieki spoczywa nic tylko na jednej stronic. Akcentuje się podmiotowość i równoprawność obu stron tego procesu; ich potrzebę współpracy w dążeniu do osiągnięcia wspólnego celu. W tej zmianie terminologicznej zmierza się do uniknięcia negatywnych konotacji wiążących się z termi-