DSCN1727

76 Klasy społeczne

społecznym położeniem oraz wspólnymi interesami i w pewnych warunkach także wspólną świadomością swego położenia”.

Klasy społeczne to jeden z podstawowych elementów struktury społecznej, odnoszący się do zasadniczych podziałów (zróżnicowań) występujących w obrębie współczesnych społeczeństw. Ujmując problem odwrotnie — każde społeczeństwo jest zwykle wewnętrznie zróżnicowane; najistotniejsze czynniki zróżnicowania uznać można za podstawę wyodrębnienia klas społecznych. Klasy uznawane są za wielkie grupy społeczne lub zbiorowości społeczne, warstwy społeczne natomiast za zbiory lub kategorie społeczne.

Klasy mogą być wyodrębniane na podstawie rozmaitych kryteriów. Najczęściej wskazuje się kryteria ekonomiczne, społeczne i świadomościowe. Uwzględnianie wyłącznic czynników ekonomicznych, a zwłaszcza kryterium własności środków produkcji jest (było) charakterystyczne dla ujęć marksistowskich, w których kryteria wyodrębniania klas społecznych zawarte w pismach K. Marksa i F. Engelsa próbuje się stosować do analizy współczesnych społeczeństw. „Współwystępuje ono również w postaci poglądów akcentujących nie tylko liczebny wzrost, wewnętrzny awans i przodującą rolę klasy robotniczej, ale także nadrzędność jej perspektywicznych, a nawet doraźnych interesów wobec reszty społeczeństwa” [A. Tyszka 1985, s. 360].

Ralf Dahrcndorf [1959, s. 204] przez klasy rozumie grupy pozostające w konflikcie — „termin «klasa» oznacza grupy konfliktu generowanego przez zróżnicowaną dystrybucję władzy (authority) w imperatywnie skoordynowanych związkach (asso-ciations)”.

Stanisław Ossowski [1982] analizując problem struktury klasowej w społecznej świadomości, wyodrębnił trzy zasadnicze typy ujęć: I) ujęcia dychotomiczne — wyodrębnia się w nich dwie przeciwstawne klasy (np. bogaci - biedni, rządzący — rządzeni, wyzyskujący - wyzyskiwani); 2) schemat gradacji - wyodrębnia się przynajmniej * klasy: dwie biegunowe i pośrednią. bW pod uwagę wyłącznie jedno kryterium zwyczaj ekonomiczne (lub kryterium ności) - tworzy się schemat gradacji stej. Jeśli pod uwagę bierze się czynników — oprócz kryteriów ekonomią, nych także takie czynniki, jak poziom kształcenia, pochodzenie, styl życja ftp.„ wówczas tworzony jest schemat gradacji syntetycznej. W jego obrębie braki jednej cechy mogą być kompensowane przez „nadwyżkę” innych cech; 3) ujęcia tiuli, cjonalne — kładące nacisk na kompletna*, tamość klas; klasy oprócz interesów pa. ciwnych mają także interesy wspólne (nadrzędne). W ujęciu tym klasy są sobie nawzajem potrzebne, gdyż każda z nich peta określone funkcje (zadania), których reab-zacja jest niezbędna dla istnienia całego systemu społecznego. Przykładem ilustrującym ten typ analizy jest funkcjonalna teoria stratyfikacji K. Davisa i W. Moore’a [1975, s. 464—476]. Ujęcia funkcjonalne są niejako przeciwieństwem ujęć dychotomicznych. w których celowo dokonuje się uproszczenia struktury klasowej do dwóch biegunów, aby zmobilizować „masy” do zmiany istniejącego, niesprawiedliwego porządku społecznego. Ujęcia funkcjonalne służą natomiast raczej podtrzymaniu status quo.

Zmiany struktury społeczeństwa polskiego w okresie powojennym przedstawiane były w kategoriach zaniku podziałów klasowych, nakładania się na podziały klasowe nowych podziałów społeczno-zawodowych lub opisu stanów nierówności i zróżnicowania (zob. [A. Tyszka 1985, s. 353-354]). Po 198> r. zaczęto podkreślać znaczenie klasy średniej w obrębie śtniktuiy społecznej; upatruje się w niej czynnik stabilizujący procesy zmian społecznych. Zarazem jednak pojawiają się glosy, że „zbyt duże są różnice między ludźmi zaliczanymi do «klasy średniej» i zbyt mało mają oni ze sobą wspólnego, aby można było sensownie twierdzić, że razem wzięci faktycznie tworzą odrębną klasę" [H. Domański 1994, s. 141.