skanuj0173 (3)

360 SYNIiJDI ZJOLOGIA CZYLI NAl K \ O M MII M

rz;\dck moralny stal się tworzywem moralnej wartości konkretnego dzia łania człowieka. Jak dotąd bowiem nie w idać ogniwa, które by te dw ie sfery moralnej rzeczywistości człowieka zespoliło za sobą i przetopiło w egzystencjalną treść moralnej osobowości człow ieka. Rozwiązanie tych zagadnień należy właśnie do zadań etyczno-filozoficznej teorii sumienia moralnego. Można więc o niej powiedzieć, że sprowadza filozofią moralności na sam próg moralnego konkretu. Myślenie filozoficzne zc w zględu na swój ogólny charakter dalej już się posunąć nie może. Otwiera się natomiast szerokie pole pracy dla nauk szczegółowych, przede wszystkim pedagogiki.

Wstępne wyjaśnienia terminologiczne

Wyraz „sumienie" w języku polskim ma kilka znaczeń, przy czym jego sens etyczny nic zawsze rysuje się jasno (np. w powiedzeniu: jak miał mi mienie to zrobić, co znaczy: jak mógł to zrobić). W znaczeniu etycznym używa się tego słowa czasami do wyrażenia zbiorowych sądów, czyli m<> ralnej opinii publicznej. Dzieje się to wtedy, kiedy mówimy: sumienie spo-łecznc czy też sumienie ludzkości potępia takie czyny. W takich wypad kaeh chodzi jednak często o jakiś ogólny sąd moralny, a zatem zaliczyć In go należało do kategorii ocen, o których była mowa wcześniej. Z tego po wodu w miejsce terminu ..sumienie" równie dobrze można by się posłużyć terminem „świadomość moralna społeczeństwa" względnie „ludzkości" Kiedy indziej znow u, zarówno w języku potocznym, jak i w pracach ety ków słowo „sumienie" oznacza różnego rodzaju indywidualne stany świa domościowc żywione przez poszczególne osoby (np. „sumienie pisar/.i i w iele innych wyrażeń). Obok tego jednak w języku chrześcijańskiej etyki normatywnej termin „sumienie” przybrał jeszcze inne, odpowiednio us^ i ślonc znaczenie. Na razie (zanim zostanie podane jego pełne określenie) wystarczy wiedzieć, że wyraża jakieś konkretne, nie zaś ogólne intuicje (przeświadczenia) moralne. Staną się one przedmiotem naszych rozważ.m na ich obecnym etapie.

Nawiasem wspomnieć można, że również inne języki nie dysponują w tej materii wolnymi od wieloznaczności określeniami. Łacina np. posługuje sic słowem consdentia, które oznacza żarów no psychologiczną świadomość c/ło w ieka, ogólne opinie moralne, jak wreszcie sąd konkretny. Z logo względu mówi się lain o conscte/iiiu psychologica i consctenlut moralisgeneralis bądź concreta.

Ustalenie faktu

Jak wspomniano we wstępnych uwagach, sumienie rozumiane jako spe cyficznc zjawisko moralne charakteryzuje się przede wszystkim tym. ze ma postać konkretną Tę zaś właściwą sobie konkretność czerpie stąd, ze nie odnosi się do ogólnych, gatunkowo zróżnicowanych kategorii aktów, np. kłamstwo jest moralnie złe, ale do aktów ujednostkowionych, czyli speł-monych przez dany podmiot w oznaczonym miejscu i czasie. Najbardziej jednak znamiennym przejawem konkretności sumienia jest fakt. że zwraca się ono ku własnym aktom spełniającego je podmiotu, innymi słowy jedna i ta sama osoba jest sprawcą aktu, a zarazem podmiotem przeświadczenia moralnie ten akt określającego. Sumienie jest więc przeżywaniem przez podmiot samego siebie w spełnianych przez siebie aktach rozumnych.

Podkreślenie konkretnego charakteru ukazuje tylko jedną stronę rzeczywistości sumienia. Pozostaje druga, niewątpliwie także istotna, mianowicie moralny aspekt sumienia. Sumienie polega bowiem na tym, ze podmiot dokonuje jakiegoś określenia własnych konkretnych aktów w kategoriach dobra, zła lub powinności moralnej. Przykładem mogą tu być takie stany świadomościowe, w których przeżywam, zdaję sobie sprawę, że moja ta oto chęć zatrzymania cennej rzeczy znalezionej na ulicy czy również konkretne to oto ujawnienie cudzych wad jest czymś nieuczciwym, złym, natomiast oddanie zaciągniętego długu, mimo że wierzyciel o nim zapomniał, jest moim obowiązkiem, a przeprowadzenie niew idomego przez ulicę, choć mi się bardzo spieszyło do tramwaju, było postąpieniem chwalebnym.

Własne codzienne doświadczenie moralne, poparte św iadectwem innych ludzi nic pozwala wątpić, żc przeżywanie lego rodzaju konkretnych okre-sień własnych postępowania należy do równic powszechnych i elcmcntar nycli faktów moralnych, jak np. dążenie do celu czy przeżycie wartości < )nc też składają się na odrębną, specyficzną kategorię moralności, na/y v. aną ogólnym mianem sumienia. Z podanych dotąd ustaleń można się już ogólnie zorientować, co mamy na myśli posługując się terminem „sumie mc". Ale naszym właściwym zadaniem jest w niknąć w sens związanej / nim problematyki filozoficzno-etycznej. W tym celu należy dokonać filozoficznego opisu przejawów sumienia w sferze naszej świadomości moralnej.

I ilozojtczny opis sumienia

a) Podchodząc do badania sumienia od strony jego funkcjonowania w naszej świadomości moralnej, możemy najpierw zauważyć, żc ma ono swo-