skanuj0008 (113)

obywatela naszego świata.

Martin wie, że w sztuce czystej zjawiska natury mogą stanowić jedynie wyraz i formę. W filmie udaje się ująć widzów nastrojem ekspresjonisty cz-nej dekoracji, ale nic można sprawić, by zrezygnowali oni z dostrzegania w człowieku znajomej i bliskiej pod każdym względem postaci. Im energiczniej wypracowuje Martin sens swego twórczego zamiaru, tym szybciej porzuca obszar oddziaływania filmu.

Projekt literacki filmu¹

Znaczenie projektu literackiego dla filmu nic zostało bynajmniej jeszcze wyjaśnione. Brak dotąd podstawowych badań estetycznych, stąd otwarta droga do różnych subiektywnych ujęć. Nic wdając się w szczegóły można stwierdzić, iż projekt literacki określa, by tak rzec, duchowy układ współrzędnych filmu. Ustalony zostaje zakres elementów formalnych, począwszy od zespołu scen aż po najmniejszą pointę, proporcja duchowego rozwoju, nadawanie tonu światu uczuć. Reżyser zyskuje wolność dopiero w momencie indywidualizowania, włączania postaci i akcji w przestrzeń obrazu i pozostaje wolny jedynie na tym polu, o ile nie zamierza ingerować w projekt literacki, co wszakże nic jest sprawą reżysera, lecz scenarzysty.

Podstawą filmu ekspresjonistyczncgo nie będzie więc mógł być zwykły projekt literacki, bo podlega on wpływowi środków psychologicznych. Film ekspresjonistyczny jako warunku swej egzystencji wymaga istnienia przestrzeni życiowej diametralnie odmiennej od świata, w którym żyjemy, ów dystans wobec bytu potocznego będzie więc musiał wnosić ekspresjonistyczny projekt literacki, jeżeli ma on zostać urzeczywistniony zgodnie z założeniami w innej postaci.

Środki, przy pomocy których' warunki tc mają zostać spełnione, ulegają zmianie. Zazwyczaj narzuca się tajemnicza, niezwykła atmosfera projektu literackiego jako najbardziej powszechna forma oddalenia od życia. To, co w materiale wyjściowym jest niezwykle, stanowi najlepszy surogat do wyniesienia bytu na taki poziom, gdzie potoczne przeżycia tracą swój naturalny odcień, występując tylko jeszcze jako Sens, Forma i Los.

Prawdziwy twórca ckspresjonistycznego projektu literackiego — w Niemczech jest taki tylko jeden — Carl Mayer wyszedł z takiego założenia przy projekcie literackim Gabinetu doktora Caligariego (napisanym wspólnie z Hansem Janowitzem). Całigari, to los na skraju dnia, przeżycie w malignie. Autor przedstawia publiczności swój własny punkt widzenia jako rojenia szaleńca. Ale Mayer, dla którego ekspresjonistyczny wyraz jest ważniejszy od dekoracji, szybko ów kompromis porzuca. Materiał traci swoją mechaniczną awnnlurniczość, pozostaje w kręgu zrozumiałego samo przez się przeżycia, a tym, co przenosi go w płaszczyznę metafizyczną, jest czysta siła poetycka. I tak, to co mieszczańskie, traci swoją potoczną otoczkę: postaci stają się formami kompozycyjnego zamysłu. Zewnętrzna akcja zostaje przytłumiona, zamienia się w dynamiczne napięcie, oszczędność taka daje możliwość przekształcania jej w coraz to bardziej wysublimowane stosunki rytmiczne. Nastawienie takie określa zewnętrzny wyraz projektu literackiego Mayera: swoje zdanie formułuje on pod kątem oddziaływania rytmicznego, swą oryginalnie kształtowaną prozą sugeruje reżyserowi własne wyobrażenia intensywności, poprzez powtórzenia, przestawianie zdań, rytmiczny układ słów zmusza go do takiego samego nastawienia. Niech to narastanie napięć sił, transformację człowieka w twór duchowy w ramach przestrzeni filmowej, zilustruje jedna ze scen wydrukowanego projektu literackiego Mayera Syheslcr [Potsdam 1924].

W cukierni

Lekkie rozjaśnienie.

Ogólnie: Gęste opary. Dym. Mdłe światło. Brzdęka fortepian.

I!

Podczas gdy nowi goście ciągle wchodzą: kelnerzy uganiają się

wśród luilasu śmiejących się i upitych.

I!

Przy szynkwasie. Mężczyzna. W krzątaninie. Za wielu.

Jednak!

Bliżej: Bo teraz ma to za sobą. I może sekundę odetchnąć: spogląda

teraz na drzwi do tylu. Jakby czymś zaaferowany.

I!

Teraz!

Blisko. Jeszcze wymachuje kelnerowi. Potem:

Odchodzi. Szybko. J)o tylu.

82

83

1

Projekt literacki filmu {Manuskri-pl) — chodzi o literacką formę scenariusza w postaci, jaką ustaliły ekspresj oni styczne teksty scenariuszowe Carla Mayera. Większość scenariuszy niemieckiego ekspresjonizmu filmowego zyskała podobną.postać, zaświadczając kompromis między tradycją literacką a wymogami filnui (pr/.yp. red.).