SNB13722

188 Osoby niepełnosprawne w Polsce w latach dziewięćdziesiątych

równo samych niepełnosprawnych, którzy przestali ukrywać i wstydzić się swoich ograniczeń, jak i ich otoczenia, które wykazuje się coraz większą tolerancją i zrozumieniem dla problemów życiowych tych osób.

Obok tych niewątpliwie pozytywnych zjawisk, które znalazły także odzwierciedlenie we względnej poprawie wskaźników optymizmu w tej grupie społecznej, pojawił się szereg negatywnych zjawisk, które powodują, że sytuacja osób niepełnosprawnych uległa w wielu istotnych aspektach znacznemu pogorszeniu. Należą do nich:

•    Pogorszenie dostępności usług medycznych i rehabilitacyjnych.

•    Relatywna pauperyzacja osób niepełnosprawnych i ich rodzin, co oznacza, że w znacznie mniejszym stopniu korzystają one z pozytywów transformacji niż przeciętna polska rodzina.

■ Zmniejszenie szans na zatrudnienie.

• Bardzo silna marginalizacja osób niepełnosprawnych w środowiskach wiejskich i małomiasteczkowych.

Sytuacja społeczna osób niepełnosprawnych jest także rezultatem ich własnej aktywności, ich postaw i sposobu kształtowania stosunków ze światem. W tym zakresie wydaje się szczególnie ważne wskazanie następujących zjawisk i tendencji:

1. Osoby niepełnosprawne są bardzo słabo poinformowane o możliwościach prawnych, instytucjonalnych i społecznych uzyskiwania wsparcia, podejmowania rozmaitych form aktywności i kontaktowania się wzajemnego. Ten niski stopień uświadomienia pogłębia trudności w zaspokajaniu wielu potrzeb, integrowaniu się z otoczeniem społecznym czy też po prostu ułatwianiu sobie rozwiązywania codziennych spraw.

2. Pomimo odnotowanego wzrostu liczby i aktywności organizacji społecznych zorientowanych na rozwiązywanie problemów środowiska osób niepełnosprawnych, nadal ich znaczenie ma charakter marginalny. Szczególna „pustka społeczna” panuje w środowisku wiejskim i małomiasteczkowym.

3. Poza problemami materialnymi i zdrowotnymi, które dominują w hierarchiach problemów do rozwiązania, niewątpliwie najważniejszą potrzebą osób niepełnosprawnych jest kontakt z innymi ludźmi, posiadania normalnych, możliwie intensywnych stosunków z innymi osobami. Tworzenie warunków dla takiego kontaktu jest praktycznie poza zasięgiem programów działalności instytucji publicznych, a rodzina z coraz

większymi trudnościami wypełnia te funkcje. Jest to więc potrzeba stosunkowo silnie zdeprywowana.

Istotnym wymiarem sytuacji społecznej osób niepełnosprawnych są ich takty z instytucjami. Jeżeli spojrzeć na relacje osoby niepełnosprawne instytucje z ogólnej perspektywy, to można powiedzieć, że reprezentują one typowy przykład „małej stabilizacji”: instytucje oferują obsługę na przeciętnym poziomie, bez specjalnych starań o uwzględnianie pełnego spektrum ich potrzeb i oczekiwań, a klienci są zadowoleni z tego, co otrzymują dlatego, że są traktowani w miarę przyzwoicie i nie liczą na zbyt wieje. Ten model funkcjonowania ma jednak, jak się wydaje, ograniczoną przyszłość wobec faktu, że z jednej strony rośnie nacisk na instytucje pomocy społecznej ze strony coraz większej liczby potrzebujących, a z drugiej strony pojawiają się coraz silniejsze ograniczenia finansowe, które stawiają pod znakiem zapytania możliwość kontynuowania modelu funkcjonowania, w jakim dominującą cechą jest przede wszystkim dystrybucja świadczeń finansowych.

Bardzo generalne spojrzenie na cały rejestr problemów, jakie omówione zostały w niniejszym opracowaniu uprawnia do sformułowania następującej tezy: osoby niepełnosprawne znalazły się w okresie transformacji w sytuacji, w której wobec narastających trudności materialnych jedyne realne i wszechstronne wsparcie uzyskać mogły praktycznie tylko ze strony rodziny, podczas gdy państwo ograniczało swoją rolę i faktycznie (wbrew deklaratywnym zapisom oficjalnych dokumentów) zakres działania. Powstająca tkanka społeczeństwa obywatelskiego okazała się zbyt słaba, aby efektywnie zastąpić instytucje państwowe i zorganizowaną pomoc finansowaną ze środków publicznych. Jak się więc wydaje, bez ponownego większego zaangażowania państwa (zarówno instytucji rządowych, jak i samorządowych) wiele negatywnych tendencji kształtujących warunki życia osób niepełnosprawnych będzie się pogłębiać.

Podejście do tych zagadnień wymaga więc redefinicji celów polityki społecznej i poszukiwania bardziej zdywersyfikowanych instrumentów jej realizacji. W odniesieniu np. do wspomnianych problemów pracy osób niepełnosprawnych konieczne jest podjęcie bardziej aktywnych form interwencji na rzecz zwiększenia szans osób niepełnosprawnych. Bez rozwinięcia innych niż tylko finansowe programów działania władz publicznych poprawa sytuacji osób niepełnosprawnych będzie tylko iluzją. Głów-