SN grudzien 063

ZARZĄD BRITISH MUSEUM

KAMIEŃ GRANICZNY ze starożytnej Mezopotamii, wykonany po 1300 roku p.n.e., przedstawia symbole gwiazdozbiorów.

MUL.APIN, tabliczka z zapisanymi pismem klinowym obserwacjami z 1100 roku p.n.e. i wykazem mezopo-tamskich konstelacji.

dzie Orion umyka za zachodnią krawędź”, innymi słowy, w pewnej porze roku gwiazdozbiór)' Skorpiona i Oriona są jednocześnie widoczne po przeciwnych stronach horyzontu. Jednak i to stwierdzenie nie pozwala wyznaczyć czasu i miejsca obserwacji. Wprawdzie, łącząc je z pierwszym, da się wyliczyć obie niewiadome, ale z tak dużym błędem, że otrzymany wynik jest praktycznie bezużyteczny.

Aby zwiększyć dokładność obliczeń, wyszukałem u Eu-doksosa 172 opisy obserwacji, których wyniki są zależne od czasu i miejsca obserwacji. Ograniczenia wynikające ze wszystkich tych danych pozwoliły zmniejszyć błąd wyznaczenia szerokości geograficznej do 0.9° (czyli do 100 km), zaś błąd wyznaczenia czasu obserwacji do 80 lat. Przekaz Eudoksosa okazał się zgodny z tym, co było widać na niebie około 1100 roku p.n.e. w miejscu położonym na 36° szerokości geograficznej północnej, czyli w Asyrii.

Zarów no czas, jak i miejsce odpowiadały więc wynikom analizy obserwacji opisanych w MUL.APIN. Co więcej, zauważyłem, że u Eudoksosa i w MUL.APIN znaczna część danych się powtarza, co mogłem wytłumaczyć tylko w jeden sposób: musiały zostać skopiowane z tego samego oryginalnego źródła, pochodzącego mniej więcej z 1100 roku p.n.e. Ponieważ oba źródła pochodne opisują większość starożytnych gwiazdozbiorów (choć niektóre pojawiają się w' nich pod różnymi nazwami), jest niemal pewne, że wszystkie konstelacje wymieniane przez Eudoksosa i w MUL.APIN były znane już około 1100 roku p.n.e.

Te rozważania nieuchronnie prowadzą do wniosku, że Grecy'przejęli mezopotamskie gwiazdozbioiy po 1100 roku p.n.e., lecz przed powstaniem dzieła Eudoksosa (366 rok p.n.e.). Brak wzmianek o greckich gwiazdozbiorach przed 500 rokiem p.n.e. (poza Orionem i Wielką Niedźwiedzicą u Homera) może oznaczać, że większość z nich została przejęta później. Przemawiają też za tym zachowane źródła pisane, zgodnie z którymi babiloński system znaków zodiaku trafił do Grecji około 400 roku p.n.e. (Zodiak to pas sfery niebieskiej, wzdłuż którego Słońce porusza się w ruchu rocznym na tle gwiazd. W starożytności podzielono go na 12 gwiazdozbiorów). Wiemy zatem, kiedy i skąd gwiazdozbiory' przywędrowały do Grecji, nie wiemy natomiast, w jaki sposób to się stało. Dane, którymi dysponujemy, są niestety zbyt skąpe.

Mimo bardzo silnych związków z astronomią mezopo-tamską grecki system konstelacji zawiera 18 gwiazdozbiorów, niewystępujących wcześniej ani na Bliskim Wschodzie, ani (o ile mi wiadomo) nigdzie indziej. Mamy tu na przykład wywodzącego się z kręgu kultury greckiej Herkulesa, który sąsiaduje na firmamencie z pokonanymi przez siebie bestiami, m.in. Lwem i Smokiem. Jest również Wężownik niosący Węża oraz Delfin (co wydaje się całkiem naturalne dla narodu żeglarzy, jakim byli Grecy). Sześć innych konstelacji odtwarza scenę z mitologii, w której Perseusz uwalnia Andromedę. Wszystkie te gwiezdne wizerunki niewątpliwie zostały wymyślone przez Greków.

Prawdziwi naukowcy

znaczenie gwiazdozbiorów' zmieniało się z upływem czasu. Pierwotnie ilustrowały opowieści o herosach i mitycznych stworach. Potem pomagały układać kalendarz, a żeglarzom

znajdować drogę na morzu. Jeszcze później zodiak stał się układem współrzędnych do wyznaczania położenia planet zgodnie z zasadami astrologii przejętej od Babilończyków.

Jakościową zmianę w obserwacjach ciał niebieskich zapoczątkowały prace Hipparcha. Jeszcze za młodu porównał on aktualne położenia gwiazdozbiorów' z opisany mi w traktacie Eudoksosa, stwierdzając znaczne różnice. W 135 roku p.n.e. zaobserwował pierwszą „nową” (gwiazdę w trakcie wybuchu) i odkry cie to zainspirowało go do sporządzenia katalogu wszystkich gwiazd, który' miał umożliwić identyfikację przyszłych nowych (niestety, dzieło to nie zachowało się do naszych czasów). Dysponując katalogiem aktualnych położeń gwiazd i wcześniejszymi danymi, zauważył przesunięcie gwiazd spowodowane przez precesję. Było to przełomowe odkry cie, dzięki któremu astronomia stała się nauką w obecnym sensie tego słowa.

Gwiazdozbiory są tak stare, a dane o ich dawnych dziejach tak skąpe, że próbując odtworzyć ich historię, często musimy uciekać się do mniej lub bardziej wątpliwych spekulacji. Zasadniczy wątek tej historii jest jednak jasny: wiedza o formie i znaczeniu gwiazdozbiorów była przekazywana jako element kultury. Gwiazdozbiory' dają nam wyjątkowy możliwość wglądu w materię kultury, ponieważ pozwalają wnioskować o życiu intelektualnym społeczności prehistorycznych. Zmieniające się cele, jakim służyły, świetnie odzwierciedlają rozwój astronomii aż do chwili, w której stała się jedną z nauk przyrodniczych. Przejście od celów religijnych przez tradycje ludowe i korzyści praktyczne do zastosowań naukowych ukazuje trwałą tendencję społeczeństw do skupiania się na wymiernych elementach rzeczywistości. Ale dziś jeszcze jak przed wiekami opowieści naszych dziadków są łącznikiem spajającym pokolenia i kultury'. ■

JEŚU CHCESZ WIEDZIEĆ WIĘCEJ

Historia naturalna gwiazdozbiorów. Jerzy Dobrzycki, Jarosław Włodarczyk; Prószyński i S-ka, 2002.

Astral Sciences in Mesopotamia. H. Hunger i D. Pingree; Brill, 1999. The Mithraic Mysteries. D. Ulansey; Scientific American, tom 261, nr 6, s. 130-135; Xll/1989.

Asiatic Parallels in North American Star Lorę; Ursa Major. W.B. Gibbon; Journal of American Folklore, tom 77, s. 236-250; 1964.

GRUDZIEŃ 2006 ŚW IAT NAUKI 73