STP84855

BADANIA ANKIETOWE

• założenie, iż wywiad standaryzowany jest „normalną rozmową".

Według socjolingwistów wywiad socjologiczny i rozmowa są to dwa różne światy. W rozmowie uczestnicy ustalają temat — przedmiot wzajemnego komunikowania, podczas gdy w wywiadzie tematy ustalane są z góry przez badacza. W wywiadzie tematy włączane są nagle, a w rozmowie rozwijają się dynamicznie, lecz z zachowaniem reguł ciągłości. W rozmowie osoba pytana może odrzucić czy przekształcić pytanie, respondent natomiast musi odpowiedzieć na pytanie przewidziane z góry przez badacza. Wcześniejsze odpowiedzi respondenta nie mają żadnego wpływu na standardowy repertuar językowy stosowany przez ankietera, podczas gdy uczestnik rozmowy swoją wypowiedź dostosowuje do informacji udzielanych przez drugiego jej uczestnika. Wreszcie w rozmowie używa się procedur służących wyjaśnianiu, gdy tylko napotka się jakąś niejasność, a w wywiadzie odpowiedzią na prośbę o wyjaśnienie jest powtórzenie tego samego pytania. Ten ostatni zarzut podważany jest przez socjologów zajmujących się problemami logiki konwersacji (zob. Wejland, 1993). Twierdzą oni, że ankieterzy i respondenci w wywiadzie kwestionariuszowym stosują się do podstawowych reguł obowiązujących w „normalnej rozmowie". Wywiad socjologiczny jest według nich szczególną, ale jednak rozmową.

Jeszcze inny nurt krytyki badań ankietowych związany jest z podejściem dialogowym zaproponowanym przez Johana Galtunga (zob. Łukasiewicz, 1980). Podstawowym celem podejścia dialogowego jest zniesienie przyrodzonej standaryzowanemu wywiadowi socjologicznemu asymetrii kontaktu między respondentem a ankieterem przez upodmiotowienie statusu badanego. Zasadnicze, według Galtunga,- cechy „dialogu" znoszące wspomnianą asymetrię są następujące:

•    równość między badanym a badaczem — najistotniejszym zagrożeniem dla równości dialogu jest doświadczenie badacza, który uczestniczył już w wielu badaniach naukowych;

•    współzależność — „dialog” nie powinien być jeszcze jednym ze sposobów uzyskiwania danych naukowych, lecz wzajemnym oddziaływaniem należącym do praktyki społecznej; w .dialogu" nie tylko zdobywamy dane, lecz zmieniamy również naszą osobowość;

•    wspólnota — powinna ona cechować „dialog", w którym bierze udział grupa; grupa ta powinna być złączona organiczną więzią, a nie sztucznie wyłoniona;

•    uczestnictwo — obejmuje również fiazę analizowania danych*, analiza taka nie powinna być pozosta

56

wiona ekspertom; również badani mają uczestniczyć we wspólnym tworzeniu syntezy;

• Integralność — uczestnicy powinni się angażować w „dialog" pełnią swojej osobowości, nie ma wśród omawianych kwestii tematów uprzywilejowanych, nie ma też tematów tabu, ich wybór pozostawia się uczestnikom; dialog badanych i badaczy jest otwarty.

Niektóre idee podejścia dialogowego są zbieżne z koncepcją poznawczej i etycznej humanizacji badań surveyowych. Jest to program możliwy do zastosowania w praktyce badawczej i postulujący „maksymalnie otwarte sposoby interrogacji oraz socjolingwistyczne analizy tak uzyskanych wypowiedzi, a przede wszystkim uwzględnianie faktu, że wypowiedzi respondenta są funkcją kontekstów społecznych i odnoszących się do nich reguł interpretacyjnych. Humanizacja moralna zaś—to realizacja postulatu, aby respondentów traktować z zachowaniem takich zasad, jak prawdomówność, poszanowanie ich godności i podmiotowości, itp." (Gostkowski, 1992, s. 7).

Ocena metody badań ankietowych

Badania ankietowe należą niewątpliwie do głównych typów badań i sposobów zbierania danych występujących we współczesnej socjologii. Zarówno w Polsce, jak i na świecie do lat siedemdziesiątych stanowiły one wizytówkę socjologii, a w naszym kraju wręcz utożsamiano socjologię z tym typem badań (Sułek, 1989). Nie oznacza to wcale, iż badania ankietowe są metodą badawczą w pełni opracowaną, posiadającą powszechnie uznane podstawy teoretyczne i zadowalającą jej użytkowników.

Metoda ta ma ugruntowane podstawy teoretyczne dotyczące losowego doboru próby, a także opracowania zgromadzonych danych {nota bene opracowane głównie przez statystyków). Niewystarczające są natomiast teoretyczne podstawy konstrukcji narzędzia badawczego, a przede wszystkim dyrektyw ukiada-nia pytań. Na gruncie polskim najbardziej konsekwentne działania na rzecz opracowania teorii pytań kwestionariuszowych podjęli badacze związani z łódzkim ośrodkiem metodologicznym. Zajęli się oni opisem procesu interrogacji, konstruowaniem normatywnego modelu procesu komunikowania się w wywiadzie kwestionariuszowym, pytaniem kwestionariuszowym jako narzędziem zdobywania danych oraz różnymi metodami weryfikacji służącymi do szacowania wartości tych danych (w latach 1966-1992 ukazało się dziewięć tomów pt. Analizy i próby technik badawcąych w socjologii poświęconych tym zagadnieniom).