str 190 191

mało co wadziły”. Dowodzone przez hetmana Tarnowskiego wojsko polsko-litewskie doprowadziło pod obwarowania Staroduba podziemny podkop i potężny wybuch miny wysadził cztery baszty oraz wzniecił pożar w mieście, co przesądziło o upadku twierdzy. Podkop I mina były dla obrońców Staroduba nie znaną dotąd rewelacją. Latopisy ruskie tłumaczyły upadek twierdzy polskimi „czarami” i podsypywaniem „złego ziela”.

30.

OD PŁATNERZA DO FABRYKI

1.    Pierwsze arsenały, zwane do XVII wieku cekau-zami (niem. Zeughaus), powstały w pierwszej połowie XVI wieku — w Krakowie i w Wilnie (arsenały królewskie), w Gdańsku i Lwowie (arsenały miejskie).

2.    Warsztaty te to ludwisarnie, w których odlewano działa i dzwony. W Polsce pierwsze odlewy dział w ludwisarniach prywatnych miały miejsce w końcu XV wieku. W XVI wieku Kraków posiadał dwie ludwisarnie (królewską i miejską), po jednej zaś Wilno (królewska) i Lwów (miejska).

3.    Były dwa pojęcia miecznika: rzemieślnik zajmujący się wyrobem mieczów i w ogóle broni białej, oraz wysoki urzędnik książęcy, występujący obok władcy z mieczem w ręku; z czasem urząd miecznika stał się tytularnym urzędem szlacheckim (powiatowym i ziemskim) i państwowym (miecznik wielki koronny).

4.    Ci znani ludwisarze szesnastowieczni to Szymon Bochwicz (?—1571) i Leonard Herle (?—1572). Bochwicz był również znakomitym inżynierem i w latach 1541— —1544 pracował przy fortyfikowaniu Kamieńca Podolskiego. W latach 1551—1565 był cejgmajstrem w Wilnie — kierował pracami ludwisarni królewskiej. Herle przez 28 lat (od 1544) stał na czele miejskiej ludwisarni we Lwowie, w której odlewał działa (także dla zamków na Podolu) i kule, naprawiał hakownlce i inną broń palną; zajmował się też fabrykacją prochu.

5.    Był to niejaki Bania. Informację o wynalezionym przez niego sposobie naprawiania zniszczonych otworów zapłonowych przekazał nam Francuz, Surie-rey de Saint-Rómy, autor wydanego w 1702 roku Pamiętnika artyleryjskiego (Memoires d’artillerie).

6.    Cejgwart (niem. Zeugwart) to oficer artylerii zarządzający arsenałem. Stopień ten pojawił się w Polsce w XVI wieku, a w XVIII został zastąpiony przez stopień majora.

7.    Z czasów stanisławowskich możemy wymienić następujące obiekty polskiego przemysłu zbrojeniowego: w Kozienicach (Kieleckie) powstała około 1786 roku królewska manufaktura ręcznej broni palnej, zniszczona przez wojska rosyjskie w kwietniu 1794 roku; w Warszawie powstała w 1765 roku królewska ludwi-sarnia, przekazana w 1780 roku państwu (do 1789 roku wyprodukowano w niej 161 różnych dział); na Kielec-czyźnie — w Ruskim Brodzie, Końskich i Samsonowie produkowano amunicję; w Łomiankach pod Warszawą uruchomiono młyn prochowy. Podczas insurekcji kościuszkowskiej przemysł zbrojeniowy koncentrował się w Warszawie (ludwisarnia) i okolicy (nowy młyn prochowy w Golę dzino wie) oraz w Wilnie (warsztat naprawczy, odlewnia kul, trzy młyny prochowe i uruchomiona w maju 1794 roku ludwisarnia, w której zdołano odlać 11 dział).

8.    W latach 1638—1643, przez Władysława IV.

9.    Piotr Bontemps (1777—1840) był oficerem artylerii francuskiej i w 1809 roku przeszedł do służby w wojsku polskim. W 1810 roku został pułkownikiem i dyrektorem artylerii, a w 1818 roku dyrektorem Materiałów Artylerii i Arsenałów. Na tym stanowisku położył duże zasługi, między innymi przez dobre zorganizowanie warsztatów naprawy broni palnej i zainicjowanie badań nad zastosowaniem rakiet. W 1822 roku został generałem brygady i dowódcą korpusu rakietników, ale nadal zarządzał arsenałami. W czasie powstania listopadowego zorganizował w Przyborowie (Kieleckie) wytwórnię luf do karabinów montowanych w warszawskim arsenale. Według opinii Stanisława Ba Irzykowskiego, referenta spraw wojskowych w Rządzie Narodowym, „obiecał, że będzie produkował dziennie sto sztuk karabinów i dotrzymał słowa”. Po upadku powstania Bontemps przyjął służbę w armii rosyjskiej; zginął w wypadku przy doświadczeniach z amunicją artyleryjską.

191