symbol070

140

Ernst Cassirer zaproponował pojęcie "animal symbolicus" jako opozycję wobec "animal rationale" (Cassirer 1971, 81-82), Twórczość ideowa, konstruowanie symboli, podkreśla jakościową odrębność człowieka, lekceważy tradycyjną przeciwstawność kultury i natury (Niżnik 1985, 12). Rzeczy istnieją tylko poprzez "postać" jaką nadaje im myśl obiektywizująca, jedynie dzięki znaczeniu, które je przepaja (Durand 1986, 74).

Pansymbolizm Cassirera podlegał wielostronnej krytyce. Płynęła ona także ze strony badaczy marksistowskich, prezentujących odmienną wizję pracy ludzkiej. Podstawowy zarzut dotyczył pominięcia szeroko rozumianej praktyki człowieka, wymiany przezeń energii z przedmiotami zewnętrznymi. Zagadnienie to, uznawane za kluczowe dla materializmu historycznego, jest źródłem i celem wiedzy, a jednocześnie najbardziej precyzyjnym kryteriun prawdziwości sądów (Andrzejewski 1980, 181).

Aby właściwie zdefiniować istotę ludzką konieczne jest, zdaniem autorów nurtu marksistowskiego, analityczne rozbicie jednolitej rzeczywistości bytu na trzy warstwy ontyczne: cielesną, socjalną oraz psychiczną (Kuczyński 1979, 232) . Szczególność człowieka zawiera się w ich wewnętrznym zapośredniczeniu i stosunku do świata. Owe relacje posiadają zarazem charakter jedności i walki przeciwieństw (ibidem, 204).

Decydujący wpływ na kształtowanie istoty ludzkiej ma jej ciągłe dążenie do transcendencji samej siebie. Praxis człowieka, zorganizowany czyn, umożliwia to i prowadzi jednocześnie ku idei relacjonizmu. Jedynie zależność podmiot - świat wskazuje na prawdziwą naturę homo creator, tworzącego się samodzielnie z Natury poprzez historię (ibidem, 370).

Relacjonizm i aktywizm uwypuklają znaczenie stosunków społecznych oraz rzeczywistości materialnej. Określa ona w ostatniej instancji oblicze społeczeństwa, jego idee, instytucje, zachowania etc. Przez materialne warunki życia rozumieć należy czynniki ekonomiczne, zmiany sposobu produkcji i wymiany dóbr, będące źródłem walki klasowej a w konsekwencji rozwoju społecznego (Majka 1982, 81).

Inspiracje wizją marksistowską oraz cassirerowską ukierunkowały archeologiczne spory wokół owego tematu. Homo creator, istota wykraczająca poza własne granice, sprowadzona została do uproszczonej postaci homo oeconomicus (Ostoja-Zagórski 1989, 459). Charakteryzuje ją dążenie do postępowania zgodnego z zasadami racjonalności ekonomicznej, poprzez kalkulację poniesionych

nakładów i przewidywanych zysków (Olsen 1988, 460-461).

W założeniu przyjmuje się, iż wszelkie zachowania społeczne dyktowane były względami materialnymi. Stąd wynika poszukiwanie źródeł wierzeń i symboli w realnej rzeczywistości ówczesnego świata (Szafrański 1985, 4). Podobnie wyjaśniane są inne zjawiska kulturowe, jak np. wymiana czy handel, aczkolwiek pojawiają się w tych dziedzinach całkowicie odmienne poglądy (Ostoja-Za-górski 1992, 122).

Należą one do zwolenników symbolicznego charakteru działań ludzkich. Choć nie powołują się oni na koneksje cassirerowskie, używają jednak formuły "homo symbolicus", opozycyjnej wobec "homo oeconomicus". Tym razem podkreślany jest fakt, iż dla człowieka sens działania nie zawsze musi wyrażać się w uzyskanym produkcie (Olsen 1988, 461).

Paradoksalne jest podobieństwo opcji "symbolicznej" i marksistowskiej". Obie traktować można jako kategorie abstrakcyjne, jednostronnie modelujące istotę człowieczeństwa (Ostoja--Zagórski 1989, 459). Figura "homo oeconomicus" przedstawia klasyczny obraz kartezjańskiego dualizmu: ratio-psyche. Wszystko co wykracza poza uchwytne empirycznie fakty, wytłumaczalne aktywnością społeczną i gospodarczą, należy do świata idealizmu i złudy (Kuderowicz 1983, 156-160).

Korzenie tej doktryny przenikają jeszcze formułę "homo symbolicus". Nawet u Cassirera dostrzegalne jest odróżnienie racjonalnej świadomości od innych zjawisk psychicznych. Wyobraźnia, jako funkcja symboliczna, sprowadzona zostaje do "prahistorii zdrowej myśli" (Durand 1986, 97-98).

J. Ostoja-Zagórski zauważył niesłuszność wprowadzania do archeologii apriorycznych kategorii podobnego typu. Nie przynoszą one bowiem oczekiwanych rezultatów w badaniach przeszłości. Są jedynie pozornie gotowymi wzorami interpretacji (Ostoja-Za-górski 1989, 459).

Unikając zatem ich dosłowności, uwzględnić możemy mechanizmy wywołujące taką właśnie artykulację refleksji prahistory-ków. Imperatyw widoczny w pozornie odległych modelach "człowieczeństwa", uwzględnia trójdzielność jego istoty. Jedna ze wspomnianych warstw ontycznych podlega zawsze bardziej szczegółowym rozważaniom aniżeli pozostałe, traktowane zwykle ubocznie. Dyskusja obejmuje głównie poziom socjalny lub psychiczny, gdyż cielesność pozostawiona została dla antropologii fizycznej (Kuczyński 1979, 243).