Sztuka i percepcja wzrokowa0 []

RÓWNOWAGA

dawanie ostre. Cztery licie nic różnią się długością na tyle, aby przekonać oko, że są nierówne. Wzór zawieszony w przestrzeni zbliża się z jednej strony do symetrii figury w kształcie krzyża, o pionowo-poaomej orientacji, z drugiej zaś przypomina latawiec, o ukośnej osi symetrii. Żadna z tych interpretacji nie jest jednak ostateczna, żadna słowem nie napomyka o uspokajającej klarowności, widocznej na przykład w rycinie 8b.

Brak równowagi nie zawsze sprawia, że cała konfiguracja wydaje się płynna. Na rycinie 9 symetria krzyża łacińskiego narzuca się tak nieodparcie, że krzywa, która się od niej odchyla, może wyglądać na błąd. Zrównoważony wzór jest więc tutaj tak wyrazisty i mocny, że strzeże swej integralności odrzucając odchylenie jako coś obcego. Brak równowagi tworzy w takich warunkach lokalny wyłom z jednolitej całości. Warto by przebadać pod tym kątem niewielkie odchylenia-od symetrii na frontalnie zorientowanych portretach lub w tradycyjnych ujęciach Ukrzyżowania, na których zwisającą głowę Chrystusa równoważą często drobne przesunięcia frontalnie ułożonego dała.

CIĘŻAR

Wpływ na równowagę wywierają zwłaszcza dwie właściwości widzianych przedmiotów: ciężar"! kierunek.

W świede naszych ciał ciężarem nazywamy siłę, z jaką ziemia przyciąga przedmioty. Podobne ciężenie w dół można zaobserwować u przedmiotów malowanych i rzeźbionych, ale ciężar obrazowy działa również w innych kierunkach. Kiedy więc patrzymy na przedmioty na obrazie, wydaje się nam, że ich dężar tworzy napięcie wzdłuż osi łączącej je z okiem obserwatora i nie jest łatwo powiedzieć, czy przedmioty te odsuwają się, czy napierają na osobę, która się im przygląda. Potrafimy jedynie stwierdzić, że dężar zawsze daje efekt dynamiczny, ale napięcie nie musi przebiegać zgodnie z kierunkiem na płaszczyźnie obrazu.

Ciężar pozostaje pod wpływem położenia. „Mocna” pozycja w strukturalnym układzie odniesienia (cyc. 3) może unieść większy dężar niżeli położenie nie na środku lub-z dala od środkowego pionu czy poziomu. Oznacza to na przykład, że przedmiot malarski umieszczony pośrodku znajdzie przetiwwagę w mniejszych przedmiotach leżących poza środkiem. Grupa środkowa na obrazach jest nieraz bardzo ciężka, jej waga i znaczenie promieniują na cały obszar, a mimo to obraz wydaje się zrównoważony. Ponadto, zgodnie z zasadą dźwigni, którą można odnieść do kompozycji malarskiej, dężar każdego elementu wzrasta w zależnośd od jego oddalenia od środka. Wszystkie czynniki .określające dężar trzeba naturalnie zawsze rozpatrywać razem.

Kolejny czynnik oddziaływający na dężar to głębia przestrzenna. Ethel Puffer pisze, że głęboka perspektywa, która prowadzi wzrok w daleką przestrzeń, ma ogromną moc równoważącą. Spostrzeżenie to można prawdopodobnie uogólnić jak następuje: obszar pola wzrokowego nabiera tym więcej tiężaru, im większą osiąga głębię. Możemy tylko domyślać się, dlaczego tak się dzieje. Percepcja koreluje odległości i rozmiary, tak że przedmiot dalszy wydaje się nam większy, a być może i bardziej „materialny”, niż byłby wówczas, gdyby znajdował się w pobliżu frontalnej płaszczyzny obrazu. W Śniadaniu na trawie Maneta postać dziewczynki zrywającej w oddali kwiaty ma znaczny ciężar w porównaniu z grupą trzech dużych postaci na pierwszym planie. Ile wagi dodają dziewczynce zwiększone rozmiary, które stwarza daleka perspektywa? Możliwe również, że wagę ma też wolumen ¹ pustej przestrzeni przed dalszą częścią sceny. Zjawisko można by zapewne obserwować nawet w wypadku przedmiotów trójwymiarowych. Jakie czynniki równoważą na przykład dężar wysuniętych do przodu skrzydeł niektórych budowli renesansowych, że wymienimy Palazzo Barberini i Ca sino Borghese w Rzymie - z ciężarem cofniętej częśd środkowej i ze stworzonym przez taki plan kubicznym wolumenem zamkniętej przestrzeni dziedzińca? C )

Ciężar zależy również od rozmiaru. Przy jednakowych pozostałych czynnikach przedmiot większy będzie też dęższy. Co do koloru, czerwień jest cięższa od blę¹ kitn,~a'kolory jasne - od demnych. Jasna czerwień kapy na obrazie Van Gogha przedstawiającym jego sypialnię - tworzy plamę o dużym dężarze poza środkiem kompozycji. Dla zrównoważenia z białym obszar czarny musi być od białego większy; częśdowo wynika to z irradiacji, która powoduje, że powierzchnia jasna wydaje się stosunkowo większa.

Puffer wykazuje także, że na dężar kompozycyjny oddziałują „walory osobiste". Fragment- obrazu możejjrzykuć uwagę patrzącego albo ze względu na zainteresowanie, jakie wzbudza przedstawiony przedmiot — na przykład w Adoracji będzie to miejsce wokół Dzieciątka Jezus - albo ze względu na złożoność formalną.

Wolumen — objętość, forma przestrzenna (Maty słownik terminów plastycznych, K. Zwolińska i K. Malicki, W-wa 1974) — przyp. tłum.