84503 Sztuka i percepcja wzrokowa6 []

RÓWNOWAGA

Guanar Goudę i Inga Hjoctzberg sprawdzili nasze obserwacje doświadczalnie w laboratorium psychologicznym Uniwersytetu Sztokholmskiego. Czarny krążek o czterocentymetrowej średnicy umocowany byl za pomocą magnesu na białym kwadracie o wymiarach 46 X 46 cm. Eksperymentatorzy przesuwali go na różne miejsca, badani zaś mieli zastanowić się, czy krążek wykazuje tendencję do ruchu w jakimś kierunku, a jeśli tak - to jak silna jest ta tendencja w stosunku do ośmiu głównvch kierunków przestrzeni. Rezultaty przedstawia rycina 4. Zauważone przez

Ryc. 4 Gunnar Goudę i Inga Hjortzberg, z książki En Experimentell Pr6vmng..., Uniwersytet Sztokholmski, 1967.

obserwatorów tendencje ruchu sumarycznie ujmuje w każdym miejscu osiem wektorów. Oczywiście, eksperyment nie świadczy, że dynamikę obrazową odbiera się spontanicznie; dowodzi tylko, że kiedy zasugeruje się badanym tendencję do ruchu w jakimś kierunku, reakcje nie są przypadkowe, lecz rozkładają się wzdłuż osi głównych naszego szkieletu strukturalnego. Godne uwagi jest również zaobserwowanie dążenia w kierunku boków kwadratu. Nie widziano żadnego wyraźnego przyciągania ku środkowi, dostrzegano natomiast wokół środka obszar o względnej stabilności.

W warunkach, gdy oczom nie udaje się jasno ustalić rzeczywistego położenia krążka, możliwe jest, że omawiane tu siły obrazowe naprawdę przesuną krążek w kierunku, skąd pochodzi dynamiczne przyciąganie. Jeżeli na rycinę 1 popatrzymy.

tylko przez ułamek sekundy, czy zobaczymy krążek bliżej środka niż wtedy, gdy przyglądamy się mu dłużej? Będziemy jeszcze nieraz obserwować, że systemy fizyczne i psychologiczne wykazują jakąś ogólną tendencję do zmierzania w kierunku najniższego możliwego poziomu napięcia. Taka redukcja napięcia zachodzi wówczas, gdy elementy widzianych wzorów mogą bez przeszkód poddawać się zawartym w nich postrzeżeniowym siłom kierunkowym. Max Wertheimer stwierdził, że kąta 93° nie widzimy jako takiego: wydaje się nam odrobinę wadliwym kątem prostym. Kiedy kąt pokazywany jest tachistoskopowo, tj. przy krótkiej ekspozycji, obserwatorzy często widzą kąt prosty i czasem tylko mgliście zauważają jakieś małe niedokładności.

Wędrujący krążek powiedział nam zatem, że widziany wzór nie składa się wyłącznie z kształtów rejestrowanych przez siatkówkę. Z naszej ryciny siatkówka odbija tylko czarne kreski i krążek, nic więcej. W doznaniu postrzeżeniowym ten wzór bodźcowy stworzy szkielet strukturalny, szkielet, który pomoże wyznaczyć rolę każdego elementu obrazowego w obrębie systemu równowagi całości i który -podobnie jak skala muzyczna określająca relacje każdego dźwięku w utworze -będzie nam służył jako układ odniesienia.

Z jeszcze innych powodów musimy wyjść poza czarno-biały rysunek wydrukowany na papierze. Rysunek plus indukowana przezeń ukryta struktura są czymś więcej niż zbiorem kresek. Jak widać na rycinie 3 postrzeżenie stanowi w rzeczywistości nieprzerwane pole sił. Jest dynamicznym krajobrazem, gdzie kreski rzeczywiście przypominają pasma górskie, biegnące i opadające w obu kierunkach. Pasma te - to ośrodki sił, które przyciągają i odpychają, ogarniając swoim wpływem otoczenie w granicach i poza granicami ryciny.

Żaden punkt na rycinie nie jest wolny od tego wpływu. Miejsca „spokojne” bezsprzecznie istnieją, ich spokój nie oznacza jednak nieobecności aktywnych sił. „Martwy środek” nie jest martwy. Przyciągania w jednym, wybranym kierunku nie odczuwa się wtedy, kiedy przyciągania z wszystkich kierunków wzajemnie się równoważą. Dla wrażliwego oka równowaga takiego punktu pulsuje napięciem. Wyobraźmy sobie linę, która pozostaje nieruchoma, podczas gdy dwóch jednakowo silnych mężczyzn ciągnie ją w przeciwne strony. Pozostaje nieruchoma, ale jest naładowana energią.

Pokrótce — zarówno jak dane anatomiczne nie wystarczają do opisu żywego organizmu, podobnie istoty doznania wzrokowego nie da się zamknąć w wymiernych kategoriach wielkości i odległości, kąta i długości fali koloru. Statyczne pomiary określają jedynie „bodziec”, czyli to, cq przesyła oku świat fizyczny. Ale życie postrzeżenia - jego ekspresja i znaczenie - powstaje wyłącznie z działania sił postrzeżeniowych. Każda linia narysowana na kawałku papieru, najprostsza forma wymodelowana w glinie przypominają kamień wrzucony do stawu. Burzy on spokój, mobilizuje przestrzeń. Widzenie jest postrzeganiem akcji.