35034 Sztuka i percepcja wzrokowa9 []

RÓWNOWAGA

todą podtrzymywania płótna na palcu. Jak zobaczymy, pionowa pozycja płótna na ścianie wpływa na rozmieszczenie ciężaru wzrokowego, tak samo jak kolory, kształty i przedstawiona przestrzeń, kiedy na płótnie namalowany jest obraz. Podobnie me uda się określić samym zawieszeniem na lince wzrokowego środka rzeźby. I tu bowiem liczyć się będzie pionowa orientacja. Różnicę spowoduje również to, czy rzeźba będzie wisiała w powietrzu, spoczywała na podstawie, stała w pustej przestrzeni lub wnęce.

Istnieją też inne różnice między equilibrium fizycznym i postrzeżeniowym. Z jednej strony zdarza się, że fotografia tancerki wydaje się niezrównoważona, choć w chwili wykonywania fotografii dało znajdowało się w wygodnej pozycji; z drugiej — model zapewne nie wytrzymałby w pozie, która na rysunku zdaje się doskonała. Dla utrzymania pionu dzieło rzeźbiarskie wymaga czasem wewnętrznego zbrojenia, mimo że pod względem wzrokowym zrównoważone jest dobrze. Kaczka potrafi spać spokojnie stojąc na jednej krzywej nóżce. Rozbieżnośd te występują, ponieważ takie czynniki jak wielkość, kolor i kierunek, tworzą równowagę wzroko-wa w sposób niekoniecznie zgodny z prawami fizyki. Kostium klowna, czerwony po lewej stronie, niebieski po prawej, jako zestaw barw może być dla oka asymetryczny, aczkolwiek obie połówki kostiumu (i niewątpliwie samego klowna) mają jednakowy ciężar fizyczny. Na obradę malarza przedmiot fizycznie z niczym nie związany może równoważyć asymetryczne położenie postaci ludzkiej.

Zabawnego przykładu dostarcza piętnastowieczny obraz, przedstawiający świętego Michała ważącego dusze (ryc. 6). Potęga modlitwy sprawia, że jeden maleńki aagusek okazuje się cięższy od czterech ogromnych szatanów i dwóch kamieni młyńskich. Niestety, modlitwa ma tylko wagę duchową, a zatem niewidoczną. Jako remedium posłużyła malarzowi wielka ciemna plama na sukni anioła tuż pod szalą z duszą świętego. Przyciągając wzrok plama tworzy ciężar, który w przedmiocie fizycznym nie istnieje i który godzi wygląd sceny z jej znaczeniem.

DLACZEGO RÓWNOWAGA?

Dlaczego równowaga na obradę jest czymś niezbędnym? Trzeba pamiętać, że zarówno wzrokowo, jak fizycznie, równowaga oznacza stan, w którym zamiera wszelka akcja. Potencjalna energia układu, mówi fizyk, spada do minimum. W kompozycji zrównoważonej wszystkie czynniki takie, jak kształt, kierunek i położenie, determinują się nawzajem tak dalece, że żadna zmiana nie wydaje się możliwa, a całość nabiera charakteru „konieczności” we wszystkich swoich częściach. Kompozycja niezrównoważona sprawia wrażenie przypadkowej, przejściowej i dlatego nieobowiązującej. Elementy jej wykazują skłonność do zmiany miejsca lub kształtu po to, żeby osiągnąć stan, w którym lepiej będą współgrały z ogólną strukturą.

Przy braku równowagi wypowiedź artystyczna staje się niezrozumiała. Wieloznaczny wzór nie pozwala rozstrzygnąć, o którą z możliwych konfiguracji chodzi. Odnosimy wrażenie, że proces twórczy został w którymś miejscu przypadkowo zamrożony. Ponieważ konfiguracja domaga się zmiany, zaczyna nam przeszkadzać nieruchomość dzieła. Ponadczasowość ustępuje miejsca dręczącemu poczuciu zatrzymanego czasu. Artysta rzadko zmierza do takiego efektu; na ogół dąży do równowagi i unika niestabilności.

Oczywiście, równowaga nie wymaga symetrii. Symetria, w której dwa skrzydła kompozycji są równe, stanowi najbardziej elementarny sposób tworzenia eąuili-brium. Artysta wybiera zazwyczaj pewnego rodzaju nierówność. Na jednym z obrazów El Greca, przedstawiającym Zwiastowanie, anioł jest znacznie większy niż Dziewica. Lecz ta symboliczna dysproporcja nie razi tylko dlatego, że dzięki czynnikom równoważącym okazuje się stała; w przeciwnym razie niewspółmierna wielkość obu postaci kazałaby sądzić, że dzieło jest niedokończone, a zatem pozbawione znaczenia. Tylko z pozoru paradoksalne są twierdzenia, że brak równowagi można wyrazić jedynie równowagą, nieład - porządkiem, odrębność — związkami.

Ryc. 7

Ryc. 8

Podane niżej przykłady zostały adaptowane z testu, za pomocą którego Mait-land Gcaves badał wrażliwość artystyczną studentów. Porównajmy a i b na rycinie 7. Lewy rysunek zrównoważony jest dobrze. Kombinacja kwadratów i prostokątów o różnych rozmiarach, proporcjach i kierunkach pulsuje życiem, ale elementy zespoliły się ze sobą tak silnie, że żaden nie pragnie opuścić swego miejsca, wszystko jest potrzebne, nic nie dąży do zmiany. Porównajmy mocny wewnętrzny pion a z jego patetycznie rozchybotanym odpowiednikiem na rysunku b. Proporcje na rysunku b oparte są na różnicach tak małych, że pozostawiają oko w niepewności, czy ogląda równość czy nierówność, symetrię czy asymetrię, kwadrat czy prostokąt. Nie potrafimy powiedzieć, co chce przekazać wzór.

Nieco bardziej złożona, ale również niepokojąco dwuznaczna jest rycina 8a. Kąty, pod którymi poprowadzono linie, nie są ani zdecydowanie proste, ani zdecy-