Untitled Scanned 23

5»J Problemy portyki Dosto/rte/biego

siebie, jego dialog wewnętrzny /c sobą, cały czas przeplatany z jego dialogiem z inną osobą.

Czymże jest unik świadomości i słowa?

Unik - to pozostawienie sobie możności, by zmienić końcowy, ostateczny sens wypowiedzi. Kiedy słowo zostawia sobie tę możność, musi to nieuchronnie odbić się na jego strukturze. Potencjalnie zmieniony sens, zagwarantowany przez unik, towarzyszy słowu jak cień. Według zawartości znaczeniowej, słowo z unikiem ma być słowem ostatecznym i za takowe chce uchodzić, w rzeczywistości zaś jest tylko słowem przedostatnim, a kropka po nim jest zamknięciem umownym.

Na przykład spowicdi-samookrcślcnic z unikiem 'forma najbardziej rozpowszechniona w dziele Dostojewskiego), według jej zawartości znaczeniowej, jest ostatnim słowem o sobie, samookreśleniem nieodwołalnym, ale naprawdę, w samej głębi, mówiący liczy jeszcze na czyjeś zaprzeczenie. Gdy kaja się i piętnuje siebie -w istocie chce sprowokować czyjąś pochwałę i akceptację. Piętnując siebie, chce, a nawet wymaga, żeby inny zakwestionował jego samookrcślcnic, więc trzyma w zanadrzu unik — na wypadek, gdyby słuchający nagle zgodził się z nim, poparł jego samopotępicnic i nic wykorzystał swych praw polemisty.

Oto jak bohater z podziemia opisuje swoje „literackie" marzenia:

„Na przykład, tryumfuję nad wszystkimi: wszyscy oczywiście tarzają się w prochu i zmuszeni są uznać dobrowolnie wszelkie moje zalety, a ja im wszystkim przebaczam. Zakochuję się - jako znakomity poeta tudzież szambclan: otrzymuję niezliczone miliony i natychmiast ofiarowuję je na rzecz rodu ludzkiego, a przy tym spowiadam się przed całym ludem z moich ułomności, które, ma się rozumieć, nic są zwykłymi ułomnościami, lecz mają w sobie mnóstwo «t c g o, co piękne i wzniosłe*, mnóstwo czegoś manfrcdowskicgo. Wszyscy płaczą i o b -c a ł o w u j ą mnie (inaczej jakież byłyby z nieb bałwany!), a ja - bosy i głodny - idę głosić nowe idee i gromię wsteczników pod Austerlitz."

To ironizująca opowieść o własnych heroicznych marzeniach z unikiem, o własnej spowiedzi z unikiem. Bohater ujmuje te marzenia parodystycznic. A jednak już z następnych jego słów widać, że i to zawstydzone wyznanie o marzeniach też jest unikiem, bo on i dziś byłby nic od tego, by upatrywać w owych marzeniach coś jeśli nie z Manfreda, to przynajmniej z regionów „górnych i pięknych”, a to na wszelki wypadek, gdyby przewrotny rozmówca potwierdził, że wspominki o mrzonkach rzeczywiście są brzydkie i podłe:

„Mówicie, że to brzydko i podle wywlekać wszystko na widok publiczny po tyłu upojcniach i łzach, do których sam się przyznałem. A to czemu? Czy rzeczywiście sadzicie, że się tego wszystkiego wstydzę i że to wszystko b>lo głupsze od czegokolwiek w waszym życiu, szanowni państwo? A poza tym. wierzcie mi, coś tam było we mnie nic najgorzej skomponowane...” **

W tym cytowanym już wyżej fragmencie myśl bohatera brnie w błędny nieskończoność samowiedzy oglądającej się na innych.

Unik kształtuje fikcyjne ostatnie słowo o sobie. Słowo szczególnego rodzaju - o niezdecydowanym brzmieniu, natrętnie zaglądające w cudze oczy, domagające się od kogoś szczerych zaprzeczeń. Przekonamy się dalej, że najjaskrawszy wyraz to słowo z unikiem znalazło w spowiedzi Hipolita, ale mniej lub bardziej wyraźnie występuje ono właściwie wszędzie, gdzie bohaterowie dokonują samookreśłcnia przez spowiedź.” Unik nadaje chwiejność wszystkim ich wypowiedziom o sobie, nic pozwała ich słowu utrwalić się w swoim znaczeniu - i oto

^,5 Fiodor Dostojewski. Gracz- Opowiadania, Warszawo 15Ó4. s. 101. Przełożył Gabriel Karski.

” Wyjątki omówimy osobno.

11 ProMcaj poctjai