SDC11003

1. Przestawka grup nagiosowych

1 P»- I SCS.		poi. 1 ros.		uwagi
1 ort 1 rat		rot, rot (rrf/J	1 raf, rot
1 *ordło 1 *ortuti	I rolo I ratbnb	i radio równy	I r<j/r>^łrotmyj	w scs. i ros. dl ^ j. por. lit. drkłas stprus. artois 'prawdziwy’
1 olt 1	lat	lat, lot (łót)	lał, lot
j *ofkomb ' *olkitb	łakomi lakitb	łakomy łokieć	łakomy<j łokot’	lit. dlkti 'być głodnymi lit. alktłne

2. Przestawka grup śródgłosowych

ps.	SCS.	poi.	ros.
tort	trat	trot (trót)	torot
*gordi	gradt	gród, grodu	gorod	lit. gar das 'ogrodzenie', 1 metyi. Gar ten, ang. gar-l den 'ogród'
*korva	kraca	krowa, krów	kor ora	lit. kdrvi
tołt	tlat	tlot (llót)	tolot
*gołva	glava	głowa, głów	golona	lit. galvd
I *bolto	błoto	błoto	boloto	lit. bdltas
tert	trit	trzet (trzot, trzót)	teret (terot)
*bergi	brfgi	brzeg	bereg	niem. Berg 'góra', Ge-birge 'góry'
*berza	brtza	brzoza, brzóz,	bereza	lit. berźas, niem. Birke
		brzezina
telt	tik	tlet (tlot, tlot, tlót)	tolot
*melko	mlłko	mleko	moloko	niem. Milch, melken 'doić', ang. milk
*ielbi < *gtlbi	ilfbh	ilób, żłobu	-O •S nt _-

¹ W odniesieniu do przykładów rosyjskich zastosowano zapis fonetyczny t, a nie transliterację

własne dalsze zmiany, np. w języku polskim nastąpiło przejście i w e, o w e, o w 6, i w rz, l (twarde) w Z, o czym poucza gramatyka historyczna.

Języki wschodniosłowiańskie miały taką samą przestawkę grup nagłosowych co języki zachodniosłowiańskie. W swoisty jednak sposób rozwinęły się grupy śród-głosowe, w których zaszedł tzw. pełnogłos: tort > torot, tolt > tolot, tert > teret, telt > tolot (najpierw przez labializację tell J tolt); spółgłoski płynne znalazły się tu więc między dwiema samogłoskami.

Opisany wyżej proces przestawki stanie się bardziej zrozumiały, jeśli zilustrujemy go w sposób porównawczy wybranymi przykładami w tabelce na s. 74.

,    b. Odstępstwa od przestawki, uwagi uzupełniające

W języku scs. spotykamy wyjątki od przedstawionego wyżej procesu fonetycznego. 7 I tak, obok lakati 'łaknąć' z ps. *olkati trafia się forma nie przestawiona, zawierająca wzdłużenie owa oraz wstawny jer, który zresztą może znikać, np. albkati, alkati; obok ladii (ladiji) występuje dhdii, aldii z ps. *oldbji, por. poi. lódi, lodzi, łódka, ros. lod', lodka. Rzadkie formy robt obok częstych rabt z ps. *orbt i *rozvl obok *razvi z ps. *orzvi 'oprócz', rozliibm obok razlićbnt 'rozliczny, z ps. *oralilbttb (w Zogr. i Supr.) można by wyjaśniać dialektycznym podłożem morawskim. W śród-głosie tylko raz pojawia się forma nie przestawiona ze wstawnym jerem: G sg. so/s-ra zam. zlata (Ps. Syn.).

Dla celów porównawczych warto dodać, że formy nie przestawione w śródglosie w postaci dawnej dialektycznej grupy tart (tdrt) trafiają się w języku polskim, por. gard jako część wyrazu złożonego w nazwach miejscowych, jak Starogard, Stargard, Nowogard, Białogard; poza tym istnieje nazwa nie złożona Gardno. Przestawkę mają: gród, Grodziec, Gródek, Grodno, Nowogródek itp. Z innych starych form można wymienić nazwy Karwia, Karwina, Karwodrza obok regularnych: Krowodrza i pospolitego wyrazu podstawowego krowa z ps. *korva || *kdrva¹.

W języku rosyjskim obok form zgodnych z ogólną regułą przestawek w językach wschodniosłowiańskich występują formy takie jak w języku scs. Należą tu między innymi: przedrostek raz- (ras-) z ps. *orz- zamiast roz-, np. rozum, razdelii, raspad itp.; formy bez pełnogłosu, np. -grad jako część wyrazu złożonego — nazwy miejscowej typu Leningrad, Yolgograd itp., por. gorod, ale graźdanin, a poza tym glata obok gołota różniące się semantycznie; w języku literackim uogólnione zostały takie wyrazy jak trag, tremja, pleń zam. rorog, ceremja, polon itp. Wszystkie wymienione wyrazy to pożyczki leksykalne z języka scs., stąd zwane są cerkiewizmami.

Na zakończenie rozważań o grupach przestawkowych należy podkreślić, że porównywanie i konfrontacja form scs. z polskimi, rosyjskimi i z innymi słowiańskimi ma ważne znaczenie dla rekonstrukcji form ps. i zapobiega błędnym interpretacjom. Należy bowiem pamiętać, że oprócz scs. grup ra, la, rł, łf z przestawki or, ol, er, el istnieją też stare grupy pochodzące z ps. ra, la, ri, li, np.: scs. i ps. ra-

75

1

Przytoczone polskie formy be* metntezy pochodzą głównie z północy i nawiązują do północno-^J -zachodniego obszaru lechickiego (kaszubskiego, słowińskiego i połabakiego), na którym metateza nie i zawsze zachodzi.