SDC11017

part. praet. act. II

m.	_L_	n.	bimi itd. lub byxi itd.
nesh	nesla	neslo	bitni	byxi
nesh	nesla	nesh	bi	by
nesli	nesla	nesh	bi	by
nesli	nesly	nesla	bimi, biyomi	bytpmi
nesli	nesly	nesla	biste	byste
nesli	nesly	nesla	bę, biię	byk
nesla	nesli	nesli	bwi	bnovi
nesla	nesli	nesli	bista	bysta
nesla	nesli	nesli	biste	byste

bywać, nie będzie dbać’; leiti Z°Hę 'będę leżał’; zpHeH sąjaviti ‘będziesz się ukazywał (ukazywać), ukażesz się’ itp.

1. 2. 3.

pl. 1, 2. 3.

du. 1. 2. 3.

sg

Powyższy typ futurum wykształcił się w językach południowosłowiańskich, przy czym w funkcji słowa posiłkowego utrwalił się czasownik %otiti, *yotj£i por. scs. x°^P> bułg. cholta, sch. hoću. W języku bułgarskim słowo to przekształciło się w partykułę śte, która kontynuuje formę 3. sg. yoHeti; partykuła ta łączy się z od-wiednią formą trybu oznajmującego czasownika i partykułą da, podlegającą zresztą elipsie, por. He da pila i He pila 'będę pisał, -a (pisać)’, He da pilel i He pilel 'będziesz pisał, -a (pisać)’ itp. Dodać trzeba, że w języku bułgarskim zanikł infinitivus*.

2) Futurum może powstać przez połączenie formy imiesłowu na -li, -la, -lo I z formą osobową czasu przyszłego słowa byti, tj. będę, będęśi itd., według następującego schematu:

futurum —part, praet. act. Il-fbędę ...: nesli będę || będę nesh itd.

Niektóre przykłady z tekstów scs.: będeti pokajali sę ‘będzie się kajał, korzył, upokorzy się’; jegda będeti prihli ‘kiedy przyjdzie’; rodili będetrn 'będziemy prowadzili (prowadzić)’ itp. Trzeba tu zaznaczyć, że ten typ futurum jest w języku scs, ^w*^e brata, Łazarza), por. formy aorystyczne: alte by Sbde byli, ne by brati mojb umnk niezmiernie rzadki. Poza tym językowi scs. nie jest znane połączenie słowa będą (Saw.); drizaayę i (=ji), da bi ne ohli oti ni%i (Zogr.) trzymali (zatrzymywali) z infinitiwem.    go, aby nie odszedł od nich’ (funkcja celowa da bi) itp.

Ten typ futurum, nazywany w gramatyce futurum exactum lub futurum II, 3) Odpowiednie formy trybu warunkowego (przypuszczającego) w języku polskim

upowszechnił się w językach zachodnio- i wschodniosłowiańskich, por. w języku zawierają cząstkę -bym, -byś, -by, -byśmy, -byście, -by, powtarzający się tu element

polskim połączenia będę itd. z imiesłowem na -l, -la, -lo lub z inf. i w języku ro- J^{est z} pochodzenia dawną formą aor. 3. sg. W języku rosyjskim -by, -b dochodzi

syjskim połączenie budu z inf.    do imiesłowu na -l, -la, -lo itd. we wszystkich osobach czasu przeszłego, por. ja

pisał by, ja pisała by (-b), ty pisał by, ty pisała by (-b) itd. Starsze formy aorystyczne

słowa posiłkowego zachował język czeski, por. psal bych, psal bys, psal by, psali bychom, d. Conditionali. (tryb warunkowy)    ^ ^ j g <_pisalbym |j

1)    Tryb warunkowy w języku scs. był tworzony w sposób opisowy przez połączenie imiesłowu na -li, -la, -lo z formą osobową conditionalu prostego od byti, tj. bimi, bi itd., np. nesli bimi ‘niósłbym’, nesh bi ‘niósłbyś, niósłby’ itp. Schemat wyjściowego stanu ps. i starszego okresu języka scs. można zatem ująć następująco:

conditionalis = part. praet. act. Il-fiims ...

Zamiast formy bimt itd. często spotyka się w tekstach scs. formy aorystu byp itd., rzadko skontaminowane, zachowujące częściowo postać rdzenną bi-, częściowo by-, np. 1. pl. bimi obok byyomh i bi/otm, 3. pl. bę obok bylę i bilę. Pełny zasób form trybu warunkowego na przykładzie czasownika nesti ukazuje zestawienie na s. 103.

2)    Tryb warunkowy ma zastosowanie w zdaniach złożonych z podrzędnym zdaniem tzw. warunkowym, zaczynającym się zasadniczo w języku scs. od spójnika alte ‘jeżeli’ (tzw. okres warunkowy nierzeczywisty), lub ze zdaniem celowym, połączonym ze zdaniem głównym (nadrzędnym) spójnikiem da *aby’, por. np.:

alte bi shde byli, ne bi bratn mojb umnlt (Mar., podobnie w Zogr. i Assem.) ‘gdybyś (jeżelibyś) tu był, nie byłby mój brat umarł’ (Marta zwraca się do Jezusa w spra-

¹ Paralelnie do języka bułgarskiego w języku serbochorwackim ulega skróceniu forma hoću na ^ ta ostatnia dodawana jest do bezokolicznika, por. formy czasu przyszłego ja hoću pitati, ja ću fitgji częściej jednak pitati ću lub pisatiću 'będę pisać (pisał, -a)' itp.

e. Passivum (strona bierna)

Ps. i scs. stronę bierną można było wyrazić dwojako:

1)    Przez połączenie form part. pass. (praes. lub praet.) z odpowiednimi formami słowa posiłkowego byti lub byvati w różnych czasach, np.: nesomi, nesoma lub nesent, nesena +jesmb itd., by zi itd., biyi itd., bycaayi itd., będę itd. Oto niektóre przykłady wybrane z wielu poświadczonych w tekstach scs.:

sipasajemi sęti ‘są zbawieni (wybawieni)’, goni mi bycaśe 'był gnany (pędzony)’, releno jesti (bysti) ‘powiedziane jest (było)’, Sipasem będeti 'będzie zbawiony’, izginani będete ‘będziecie wygnani (wypędzeni, prześladowani)’ itp.

Podobny typ strony biernej występuje w języku polskim i w innych językach słowiańskich, brak jedynie połączeń z imiesłowem biernym czasu ter., gdyż taki imiesłów nie istnieje (por. § 24, a).

2)    Przez formę zwrotną czasownika (tzw. reflexivum passivum lub medium passivum), tj. połączenie formy strony czynnej czasownika z formą zaimka zwrotnego sę (= forma A), np.:

narećeti sę ‘będzie nazwany’, osęditi SĄ ‘będzie osądzony’ obok osęźdeni będeti (por. wyżej § 25, e, 1), krat i sę ‘został ochrzczony (ochrzcił się)’, da proslaięti sę 'aby byli wysławieni (wychwalani)’ itp.

102

103