83814 SDC11019

jot- urobione są part. praes. act,: %o/q, G gotęfta itd.; pozostałe formy oparte są na temacie jo//-, rzadziej x^b^~ (tu oboczność rdzenna -o- : -s-).

5) dfti lub dfjati, dijg, dijefi 'dziać, czynić, kłaść’; samo diii ma takie znaczenie 'mówić' i ma w praes. oboczne formy deidf < “dedjg (de-d-j-ą), deidefi < “dedjefi itd., w których występuje podwojenie elementu rdzennego de-d-\ tc postacie znajdujemy też w pokrewnych czasownikach z prefiksem: oditi, odlję, odijefi i odeidg, odeidefi 'odziać’, np. w zdaniu limb odeźdemb sq 'czym się odziejemy'. Z czasownikiem tym jest związany rzeczownik odezda < *odedja 'odzienie, odziei, szata’.

6)    npati, sipfy < *stpjg, sipifi, koniug. IV — od tematu npi — tworzy się praes., imper. i part. praes. act.; inne formy oparte są na temacie inf. sipa- (wyjątek w IV koniug. z tern. inf. na -a- pierwotne), mianowicie imperf., Sbpaajb itd., aor. sbpajt itd., part. praet. act. I i II, pot. sbpatib itd., stpalt itd., sup. npatb, inf. npati.

7)    doobliti 'starczyć', praes. doobfg < *dovbljq, dovbl’eSi < *dovbljefi albo dooblijg, dwblijefi; w 3. pl. obok dtnibfgłt i dooblijgtb poświadczona jest forma dovblętz (-ę/» jak w tematach -i-).

8)    metali 'rzucać, miotać’ — obok form praes. metQ, metefi według koniug. I występują formy meftg < *metjq, meftiii < *metjefi według koniug. III (tem. -je-). Imperf. mógł być tworzony albo od tematu praes., albo od tematu inf., por. mefta-ajs < *metjiajb itd. i metaajb itd.; part. praet. act. I i II i aor. tworzyły się od tematu inf. meta-, por. metavt itd., metalb itd., metajs itd. Niektóre formy mogły też być urobione od tematu poszerzonego w praes. metajg, metąjefi 'miotam’.

9)    tiditi, viidg, vidifi — ma tylko nieregularny imper. 2. i 3. sg. tiiźdb, według wzoru czasowników atematycznych (zob. § 39, e).

10)    iskati 'szukać' — może mieć praes.: a) według koniug. I, tj. iskg, iftefi < “iskeji itd., przy czym ft występuje w większości form, a tematyczne sk zachowuje się prócz 1. sg. takie w 3. pl.: iskgty, grupa !t < fć < sk przed e; b) według koniug. III, a więc iftg, iftefi itd., przy czym !t występuje we wszystkich formach, gdyż jest rezultatem palatalizacji grupy sk przez j, a następnie dysymilacji: iftg < *iskjg, iftefi < *iskjeji (wynik podobny jak pod wpływem e) itd. Możliwe też jest objaśnienie form 1. sg. iftg i 3. pl. iftgtb analogią do grupy ft w pozostałych formach w ramach koniugacji I.

11)    byti — czasownik supletywny, zawierający cały zespół form utworzonych od różnych tematów. Należą tu: a) temat jes- jako postać prejotowana starszego *es- obocznego do s-. Od postaci jes- tworzy się praes. z wyjątkiem 3. pl., która to forma ma rdzenne s-, podobnie jak part. praes. act., por. sgtb i sy, sgfta itd.; ze starego połączenia partykuły przeczącej ne i *«mt, *esi itd. powstały formy zrośnięte: rtismb <

< ‘ne esmb (ee > i > l), nlsi < ‘ne esi itp.; b) temat by- znajdujący się w formach inf., sup., aor. sygm. I oraz part. praet. act. I i II; c) temat bi- stanowiący podstawę form imperf. i aor. sygm. I; d) temat bi- w starym conditionalu bimb, bi itd. (zob. fi 25, d); c) temat bodę- (bgdo•) jako rozszerzenie rdzenia bgd- (tu stare wstawns -</-), podstawa futurum prostego odmienianego według wzoru koniug. I, por. bgdg, bgdeii itd.; na tym samym temacie oparty jest imper. bgdi itd. Trzeba podkreślić, że ze względu na swoistą różnorodność tematów, oboczności form oraz funkcję czasownik byti zajmuje szczególną pozycję w systemie koniugacyjnym języka scs. i innych języków słowiańskich.

106

§ 27. Części mowy nieodmienne t. Przysłówki

Ze względu na różnorodne pochodzenie i formy możemy scs. przysłówki podzielić na kilka grup.

1) Dużą grupę stanowią skostniałe formy przypadkowe różnych rzeczowników i przymiotników. Najczęściej występują w tej funkcji formy N-A sg. n. przymiotników (przysłówki odprzymiotnikowc) zakończone na -o, -e, np. mato, gorbko, razlilbtio, compar. bole 'więcej’, vqfte 'ts.’, iyfe 'wyżej' itp. Rzadsze są formy I, sg. na -i, np. gorbci 'gorzko', dobrf, zblf itp. Należą tu także przysłówki zakończone na -e zam, na -o, np. vysole 'wysoko’, dalele 'daleko’ itp., będące prawdopodobnie analogicznymi formami compar., ale już w funkcji stopnia równego.

Z form rzeczowników w funkcji przysłówków utrwaliły się: L sg., np. gorl 'w górze’, doli lub dołu *w dole, na dole’, vrbgu *na wierzchu’, krotni 'prócz’, utri 'rano’ itp.; D sg., np. dołu 'na dół, ku dołowi’, vtmt 'na zewnątrz’; A sg. esns 'na zewnątrz'; A sg. f. proting 'przeciw, naprzeciw’; L du. f. meźdu 'między'. Niektóre z nich stały się wtórnymi przyimkami, por. kromi, protioę, meźdu (zob. niżej b).

Nie zawsze formacje przysłówkowe są jasne, np. zakończone na -b lub -», jak blizb i blizb 'blisko’, isktb 'ts.’, isphńb 'zupełnie, całkowicie, w pełni’, g/rs, rstiąfrs 'wewnątrz', udobb 'łatwo. itp. Są to prawdopodobnie w większości stare formy N sg. m. przymiotników, których używało się w funkcji orzecznika (odmiana prosta).

Inne przysłówki, zakończone na -y, np. rabbsky 'niewolniczo', mąibsky 'po męsku’, gnćbsky 'po grecku* itp, przypominają instr. pl. m. i n. przymiotników w formie niezłożonej; archaiczną natomiast formę G-L na -a, tj. dawny ablativus, mamy poświadczoną w przysłówkach doma 'w domu’, por. domh, obiera 'wczoraj', por. oboczną formę G sg. tieiera od veleth. Przysłówkowe znaczenie ma także forma dhttbSb 'dziś, dzisiaj’, powstała z połączenia dsnt Sb 'ten dzień’.

2)    Pochodzenia liczebnikowego są przysłówki: a) w formie I sg. f., np. jedinojg 'raz, pewnego razu’, ottoriceją, dwoicejg 'po raz drugi, dwukrotnie', sttoriceją 'stokrotnie, po raz setny’ itp.; b) w formie połączenia liczebnika (zaimka liczebnikowego) z rzeczownikiem kraty, krata, krati — w zależności od ustalonej składni zgody lub rządu, np. dbva krata (kraty), tri kraty, sbto kratb, kolb kraty (kratb), por. w języku polskim połączenia liczebnikowo-przysłówkowe z -kroi, np. dwakrol, trzykroć, stokroć, ilekroć itp.

3)    Przysłówki utworzone od pni zaimkowych rozpadają się na kilka grup znaczeniowych: a) przysłówki czasu, np. kbgda (kogda) 'kiedy', jegda 'kiedy' (względny), tbgda (togda) 'wtedy’: b) przysłówki miejsca tu 'tam, tu’, sbde 'tu, tutaj' (bliżej określający), ovbdi 'tutaj, tam, ówdzie’, vbSbde 'wszędzie'; c) przysłówki kierunku na pytanie dokąd?, skąd?: simo 'dotąd', tamo 'tam', kamo 'dokąd', jamo 'dokąd' (względny), kgdu,jqdu 'skąd', iqdu 'stąd’, otbjądu, otbńądu, -i 'odtąd' itp.; d) przysłówki sposobu: koko 'jak', jako 'jak', tako 'tak', inako 'inaczej’; e) przysłówki iniary, stopnia: toh, toli, toll 'tak bardzo’, koliko 'ile', jelb, jęli, jęli 'jak bardzo’, itp.; f) przysłówki przyczyny, celu: rsskgjg 'dlaczego’ (pytajny), leso radi 'dlaczego, po co, na co’ (pytajny), timb(źe) 'dlatego, przez to’ itp.

107