SKMBT�500712270947036

CZĘŚĆ II ■ DZIAŁANIE

stancjach lub „dzięki" nim, nic wolno jednak zanegować ich istnienia. Kto nie zgadza się z tym poglądem, ma przed sobą dwie możliwości: albo istnieją tylko substancje, a pozostałe kategorie - to złudzenie (rcizm), albo substancje w ogóle nic istnieją i w gruncie rzeczy sprowadzają się do wiązki własności, relacji lub zdarzeń (antysubstancjalizm).

Zastosujmy powyższe pojęcia i stanowiska do problematyki społecznej¹⁰. Niewątpliwie poszczególni ludzie są substancjami. Czym w takim razie jest społeczeństwo? Jeśli istnieją tylko substancje, to społeczeństwo jest fikcją. Taki pogląd implikują skrajne odmiany liberalizmu (indywidualizmu). Trudno jednak go utrzymać. Aby zbliżyć się do zdrowego rozsądku, liberałowie muszą zmodyfikować swe przekonanie, na przykład w stronę ontologii Arystotclcsowskiej. Powiadają więc oni, że jednostki istnieją (lub powinny istnieć) silniej, a społeczeństwo - słabiej; jednostki są substancjami, a społeczeństwo - siecią relacji między nimi. Dodają przy tym, co nadaje specyfikę ich stanowisku, że owe relacje należy pojąć w kategoriach dobrowolnej umowy międzyludzkiej (umów międzyludzkich). Państwo (i władza) ma sens tylko jako rezultat porozumienia między ludźmi-substancjami, porozumienia zawartego w określonych celach, na przykład dla zwiększenia bezpieczeństwa jednostek. Owszem, to porozumienie nie musiało być związane z jakimś konkretnym wydarzeniem historycznym (mogło się dokonywać spontanicznie i stopniowo), jednak legitymizacja jakiejkolwiek władzy państwowej tkwi właśnie w takim porozumieniu. Stąd bierze się radykalny sprzeciw liberałów wobec wszelkich form absolutyzmu lub totalitaryzmu. W opinii liberałów, absolutni władcy dla obrony swych roszczeń posługują się fałszywą ontologią, odwracając naturalny prymat jednostek nad społeczeństwem. Jest to jawne oszustwo, ponieważ w rzeczywistości w sposób podstawowy istnieją tylko jednostki, antyliberalne ustroje społeczne są środkiem panowania (za pomocą przymusu!) jednych jednostek nad innymi jednostkami.

Ławo się domyślić, że zwolennicy ideologii, w których - w przeciwieństwie do liberalizmu - najważniejszą wartością jest coś innego niż wolność, zakładają odmienną ontologię. Zauważyliśmy już, że konserwatyści i socjaliści większe znaczenie w swych rozważaniach przypisują wspólnocie. Pierwsi - kulturowej,

¹⁰ Por. D. von Hildcbrand, dz. cyt., s. 48-50.

ROZDZIAŁ 8 • SPOŁECZEŃSTWO

drudzy-ekonomicznej. Skrajni przedstawiciele tych ideologii będą z pewnością sugerować skrajną omologię. Mogą na przykład powiedzieć, że tylko społeczeństwo jest substancją, a jednostki - jej częściam i. Mogą też użyć języka anty-substancjalistyczncgo, mówiąc, że pierwotną kategorią są relacje, a tak zwane substancje są jedynie ich konkretyzacjami. W tym ujęciu społeczeństwo byłoby pierwotnym układem relacji, a poszczególni ludzie - ich przejawami. „Jednostka niczym, jednostka bzdurą” - pisał w wierszu na cześć Partii Komunistycznej Włodzimierz Majakowski. W ten sposób wyrażał marksistowskie przeświadczenie, że poszczególny człowiek jest tylko wypadkową „całokształtu stosunków' społecznych”: człowiek sam w sobie jest fikcją, a to, kim jest, zależy od funkcji, jaką pełni w danym systemie społeczno-ekonomicznymⁿ.

W pewnych odmianach konserwatyzmu rolę tego „systemu" przejmuje wspólnota kulturowa, a zwłaszcza naród. Zauważmy jednak, że głębszy namysł nad relacją jednostka-naród sprawia, iż przekonanie o wyższym statusie bytowym narodu w stosunku do jednostki nabiera wiarygodności, a nawet może motywować wiele pozytywnych działań i dodawać optymizmu. Kto istnieje silniej: pojedynczy człowiek czy cały naród? Łatwo o odpowiedź, jeśli uwzględni się fakt, że życie ludzi mierzy się dziesiątkami lat, a życie narodów - setkami, a nawet tysiącami. Co więcej, świadomość bycia częścią narodu daje ludziom poczucie uczestnictwa w czymś trwalszym i pojemniejszym od nich - czymś, co ma odległą przeszłość i daleką perspektywę przyszłości, czymś, co „rozciąga” się w szerszej przestrzeni, zarówno fizycznej, jak i duchowej. Taka świadomość usensawnia życie jednostki, a nawet otwiera przed nią możliwość swego rodzaju nieśmiertelności (zob. rozdział 15). Poza cym, dopiero w świetle omawianej ontologii zrozumiałe stają się takie fenomeny, jak oddanie życia za ojczyznę. Czy ma sens poświęcenie życia czemuś lub za coś, co jest równie kruche, jak ja?

Oczywiście, konserwatyści i socjaliści nie muszą przyjmować tak radykalnej ontologii. Wystarczy, że opowiedzą się za ontologią Arystotelesowską, choć zinter-

¹¹ Powyższą omologię i straszne skutki prób jej realizacji opisał obrazowo Georgc Orwell w swej aneyutopii Rok 19S4 (przeł. T. Mirkowie/., Warszawa: PIW, 1988). W odpowiedzi kata na pytanie ofiary („Ty wcale nic istniejesz") odnajdujemy echo słów Majakowskiego. Por. J.M. Bocheński, Ku filozoficznemu myśleniu. Wprowadzenie do podstawowych pojęć filozoficznych, przeł. B. Białecki, Warszawa: Pax, 1986, s. 68.

227