nr1 (3)

METODY NAUCZANIA I WYCHOWANIA

Bronisława Dymara

Radość zabawy a cechy dziecięcości

Wprowadzenie

Wgląd w sprawy dziecka jest wnikliwszy i bogatszy, gdy dokonujemy integracji wiedzy potocznej z naukową oraz tą, którą można czerpać z różnych dziedzin sztuki. To przekonanie wyrażam wielokrotnie w serii „Nauczyciele - Nauczycielom”, a sens mych poszukiwań potwierdza książka Andrzeja Szczeklika, wybitnego lekarza i humanisty, w której czytamy: „Nauka to tylko jeden ze sposobów poznania rzeczywistości. Wiedział o tym Platon. I gdy docierał do kresu poznania naukowego, sięgał po poezję, by przekroczyć granicę, przed którą musiał cofnąć się rozum” [Szczeklik 2003, s. 63], A więc gorąca wiedza doświadczenia, nauka i sztuka, winny stanowić podstawę dla popularyzowanych cech dobrej edukacji [Denek 2005], w obrębie której istotne są nie tylko podmiotowe i przedmiotowa działania jej uczestników, lecz przede wszystkim stwarzane warunki dla wzajemnego współbycia [Dymara 2001, s. 115-148] i współdziałania. Dziecięcości nie da się sztucznie stwarzać, gdyż jako dyspozycja istnieje ona w każdym człowieku, jest związana z etapami życia dziecka. Jednak, aby jej nie zabić, nie wepchnąć dziecka przemocą w obcą mu jeszcze dorosłość, trzeba stwarzać warunki do pielęgnowania dziecięcego świata doznań, zachowań, pytań, niepokojów, specyficznych reakcji. Trzeba też dążyć do ocalenia elementów' dziecięcości w sobie, gdyż każdy twórca, a więc także nauczyciel, winien być do końca... trochę dzieckiem. Oczywiście wymaga to przezwyciężenia wielu mitów, wywodzących się z pedagogiki autorytarnej. Jednym z nich jest mit o możliwości unowocześnienia edukacji bez naruszenia podstaw systemu klasowo-lekcyjnego i przezwyciężenia syndromu liniowego myślenia [Dymara 2004, s. 85-113].

Spróbujmy więc wyszczególnić charakterystyczne cechy dziecięcości, ważne w rozpatrywaniu zabawy jako stanu istnienia i zilustrujmy je wybranymi przykładami zachowań dziecka.

Dziecięcość manifestuje się w: wyrażaniu uczuć, specyficznych cechach umysłow'ości, sposobie kontaktów z rzeczami, ludźmi, światem sztuki i przyrody. Zapisuje się wyraźnie i oryginalnie w języku dziecięcości oraz w' radości współbycia dziecka ze światem.

Przejawianie i wyrażanie uczuć

Dziecko szczerze wyraża uczucia gniewni, radości, rozpaczy . Często gwałtownie, spontanicznie. Nie tylko werbalnie, lecz również za pomocą mimiki, gestów.

swobodnych ruchów' ciała. Umie zachwycać się, podziwiać, zdumiewać, lękać, ale też zazdrościć, krytykować, oskarżać. Kłótliwość małych dzieci, ich egotyzm (w wieku przedszkolnym) mija pod wpływem wychowania w toku rozwoju, ale pozostawia różne ślady.

Dorastający człowiek „tęskni” za dobrocią, miłością, bezpieczeństwem. Nie ukrywa uczuć sympatii lub nienawiści, przyjaźni lub w-rogości. Brak — jak powiada Maria Łopatkowa¹ witaminy ,2VT - podstawy pedagogiki serca może okaleczyć go na całe życie.

Emocje i napięcia pomiędzy światem uczuć dziecka i dorosłego wynikają z inności tych światów. Aby świat dziecka zrozumieć, zaakceptować jego zabawy i inne zachowania, nie trzeba się zniżać - jak mówią to niektórzy nauczyciele - ale raczej „wspinać na palcach”, jak mawiał Janusz Korczak, rezygnując z poczucia dominacji dzięki dorosłości. Ważną cechą dziecięcości jest potrzeba wolności, swobody, lotu...

Ow^rą inność światów' dziecka i dorosłego zauważa Prevet pisząc:

Dwa i dwa równa się cztery. Cztery i cztery to osiem...

Ale oto ptak pojawia się na niebie. Ptak gra na swej linie

A dziecko śpiewa. A nauczyciel krzyczy

Kiedy wreszcie przestaniesz się wygłupiać

Ale wszystkie inne dzieci słuchają muzyki i ściany klasy rozlatująsię spokojnie... [cyt. za: Cibor 1993, s. 65].

Niestety, to tylko marzenia poety. System klasowo-lekcyjny trwa nadal i nierzadko stanowi barierę dla rozwoju twórczych dyspozycji dziecka, wyrażania jego potrzeb i radosnego cieszenia się światem poprzez zachwyt, ruch, zabawę, naturalne dziecięce odruchy, będące wyrazem witalności i kształtow ania się hedonistycznej postawy życia.

Pamiętajmy więc myśląc o dziecku i jego potrzebie zabawy słynne powiedzenie Goethego umieszczone w Fauście'. „Szara jest wszelka teoria, a zielone - ziote drzewo życia”.

Specyficzne cechy umysłowości dziecka

Odwaga intelektualna i brak wiedzy o świecie są źródłem licznych pytań dziecka, szczególnie do ósmego roku życia. Pytania mają często charakter podmiotowy.

22 Metody nauczania i wychowania

Znana z wielu książek i innych, trwających pól wieku działań pedagogika serca Marii Łopatkowej została syntetycznie przedstawiona w dwóch częściach książki (znakomicie udokumentowanym pamiętniku): Dziecko i miłość. Jak powstała pedog serca. Warszawa 2005.