DSC11

18 Wstęp

czy ojciec Horapollona Asklepiades próbowali rekonstruować na podstawie greckich i wschodnich źródeł. jW roku 1460 Lionardo da Pistoia przywiózł do Florencji z podróży do Macedonii grecki rękopis Corpus Hermeticum, a trzy lata później Marsilio Ficino ukończył tłumaczenie łacińskie czternastu z osiemnastu traktatów składających się na tę kolekcję¹. Dla Ficina praca nad tym przekładem była tylko pewnym składnikiem większego programu zmierzającego do restytucji platonizmu w wersji zgodnej z chrześcijaństwem, programu, który ostatecznie zaowocował powstaniem monumentalnej Teologii Platońskiej. Jak słusznie jednak zauważył Iversen, niektórzy późniejsi myśliciele renesansowi posunęli się nieco dalej „i rozwinęli, w wyraźnej opozycji do oficjalnego Kościoła, rewolucyjną i wojującą formę religijnego hermetyzmu”, którego prorokiem i męczennikiem miał zostać Giordano Bruno². Nawet to, że na początku wieku XVII Isaak Casaubon ponad wszelką wątpliwość dowiódł, iż Corpus Hermeticum był dziełem powstałym dużo później niż powszechnie sądzono (Casaubon proponował jako okres powstanie koniec I w. po Chrystusie, dziś wiemy, że przynajmniej część tekstów napisano jeszcze później), nie zmieniło faktu, iż jeszcze długo nie brakowało uczonych, którzy, jak wielki Athanasius Kircher, wciąż rozwijali różne pomysły zmierzające do rekonstrukcji owej odwiecznej teologii, częściowo utrwalonej rzekomo w dziełach Hermesa Trismegisto-sa. Do tej tradycji i dziś nawiązują wyraźnie autorzy różnych okultystycznych publikacji.

Zainteresowanie świętym pismem starożytnych Egipcjan było więc w epoce renesansu bardzo wyraźne w kręgach uczonych, pisarzy i artystów. Florencki neoplatonizm cechowała wywodząca się raczej od Plo-tyna niż samego Platona specyficzna awersja do dyskursywnego myślenia³. Sprawiało to, że książeczka Horapollona mogła tu liczyć na bardzo życzliwe przyjęcie. Właściwie o jej dalszych losach i nie całkiem zasłużonej sławie zdecydował jednak przypadek. Qto w roku 14-15Lna wyspie Andros włoski podróżnik, duchowny i kupiec Cristoforo Buon-delmonti⁴ nabył rękopis zawierający Hieroglyphika i w trzy lata później powrócił z nim do Florencji. Znalezisko zdobyło sobie szybko duży rozgłos, zwłaszcza że dwa lata wcześniej Poggio Bracciolini odkrył w bibliotece klasztornej w Fuldzie manuskrypt Dziejów rzymskich Ammia-na Marcelina. Historyk ten w 17. księdze swojego dzieła pisał o egipskim obelisku, który na rozkaz cesarza Konstancjusza przyozdobił Cir-cus Maximus. Przy okazji hieroglifom zdobiącym ten obelisk poświęcił garść uwag, które bardzo zainteresowały Poggia i humanistów z jego kręgu:

Niezliczone zaś znaki figuralne, zwane hieroglifami, które - jak widzimy - zostały na nim wyryte ze wszystkich stron, są dawnym świadectwem pierwotnej mądrości. Rzeźbiąc bowiem wiele gatunków ptaków i dzikich zwierząt, przynależnych nawet do obcego świata, twórcy pragnęli przekazać życzenia królów, te zapowiedziane i te spełnione, aby pamięć o ich sukcesach docierała szeroko również do przyszłych epok i pokoleń. Dawni Egipcjanie nie pisali bowiem tak jak teraz, kiedy dzięki określonej liczbie łatwych w użyciu liter człowiek może wyrazić wszystko, co powstanie w jego umyśle. Poszczególne znaki służyły u nich do oznaczenia poszczególnych imion i słów, a niekiedy wyrażały całe myśli. Na dwóch przykładach wyjaśnię istotę tego zagadnienia [...]: za pomocą obrazu sępa oddawali słowo „natura”, ponieważ — jak uczy wiedza przyrodnicza — wśród tych ptaków nie można znaleźć żadnych przedstawicieli płci męskiej; obrazkiem zaś pszczoły produkującej miód oznaczali pojęcie „króla”, co miało wskazywać, że wrodzoną cechą władcy wraz z miłym usposobieniem winny też być żądła; stosowali i wiele innych tego rodzaju znaków⁵.

Przywieziony przez Buondelmontiego rękopis trafił zatem na podatny grunt przygotowany przez znalezisko Poggia. To, co u rzymskiego historyka było ledwie krótką wzmianką, uzyskało swoje dopełnienie w postaci całego słownika staroegipskich znaków. W tej sytuacji książeczka Horapollona zdawała się być szczęśliwie odnalezionym kluczem do skarbnicy pradawnej wiedzy, który teraz należało tylko w umiejętny sposób wykorzystać. Już w piętnastym stuleciu powstają pierwsze prze-

1

   Wcześniej, w wiekach średnich Hermes Trismegistos nie był postacią zupełnie na Zachodzie nieznaną. Czytywano jednak tylko jeden jego dialog, Asclepius, w łacińskim tłumaczeniu, za którego autora niesłusznie uchodził Apulejusz z Madaury.

2

   Por. E. Iversen: Egyptian and Hermetic Doctrine, Copenhagen 1984, s. 27.

3

   Zwraca na to uwagę G. Boas we wstępie do swojego tłumaczenia dziełka Horapollona: The Hieroglyphics of Horapollo, transl. G. Boas, with a foreword by A. Graf-ton, Princeton 1993, s. 7.

4

   O postaci tej pisał m.in. R. Weiss: Un umanista antiąuario: Cristoforo Buondel-monti, „Lectere italiane” 16 (1964), s. 105-116. Przywieziony przez Buondelmontiego manuskrypt zachował się i dziś jest przechowywany we Florencji (Biblioteca Medicea Laurenziana sygn. LXIX, 27).

5

   Ammianus Marcelinus: Dzieje rzymskie. T. 1, Księgi XIV-XXV, przeł. I. Lewandowski, Warszawa 2001, s. 206. O tym krótkim passusie w dziele Ammiana pisze m.in. D. den Hengst: Egyptomania and Egyptophobia in Lace Antiąuity, [w:] Studies of Greek and Roman Literaturę. Essays ed. by J. Styka, Kraków 1996, (Classica Cracoviensia II), s. 122.