img001 3

490

B. M. EJCHENBAUM

i Na kraju świata, mogą stanowić wzory wysokiego artyzmu słowa. I znowu rzecz charakterystyczna: i jedno, i drugie podane zostało jako rzeczywiste, ustne opowiadanie określonych osób. W tym sensie jego bezpośrednim uczniem jest Remizów. On zawsze opowiada i zmusza do słuchania. Jego język pisany kształtowany jest według praw języka mówionego, zachowując głos i intonację:

„O 3naMCHHH cnoBa Mypbe cicaacy cjiobom hchthh Hff$otfTa: Pa3ro-HJniie hko h Mypbi Hem*. A Korfla irx khuiht Bejimcoe mhokcctbo, Korna Myp na Mype h MypoM noroHaeT — 3to h ecTb Mypbe caMoe, iiame Bpe-ms bochhoc, ocTOHepTCHCBiuee, MpaK ;tyxa, 4cpHb nyiuH, Tejiecnas Mep-30<rrb.” (Cpedu MypbH,) 1917, przypis.)⁶

Często informuje o pochodzeniu opowiadań, niekiedy z charakterystycznymi szczegółami: opowiadała staruszka Anna ze wsi Podworia lub „baba ołoniecka opowiadała we żniwa 1914 r.'\ Nie na próżno uczył się sztuki opowiadania na baśniach ludowych i staroruskich opowieściach. W piśmiennictwie staroruskim można obserwować walkę „ książko wości" z żywym słowem. Z tego względu niezwykle interesujący jest protopop Awwakum⁷, którego styl, jak myślę, wydatnie wpłynął na Leskowa.

Przykładów można podać wiele. Dla artysty słowa piśmiennictwo nie zawsze jest dobre. Prawdziwy artysta słowa nosi w sobie prymitywne, lecz ograniczone siły żywego gawędziarstwa. To, co napisane, stanowi swego rodzaju muzeum. Dla naszego szalonego, a jednocześnie twórczego czasu charakterystyczny jest ten powrót do żywego słowa. Z jednej strony Remizów, zwracający nas ku baśni, z drugiej — Andrcj Biełyj, łamiący zwykłą składnię języka pisanego i uciekający się nawet do czysto zewnętrznych chwytów (swoista interpunkcja), aby zachować w języku pisanym wszystkie odcienie ustnej narracji wypowiadanej. Filologia także powinna zwrócić na to uwagę. Otwierają się tu nowe drogi i dla krytyki, i dla badania prozy artystycznej — obszaru dotychczas bardzo ciemnego.

1918

• [Cytat nieprzetłumaczalny, stylizowany na język staroruski i jednocześnie wykorzystujący elementy frazeologii współczesnej. W starym żywocie Nifonia (XIII w.) użyty jest wyraz Myp w znaczeniu „Abisyóczyk”. Natomiast współcześnie znany jest wyraz gwarowy Mypbe. oznaczający śmiecie, nieczystości; o ludziach — hałastrę.]

¹ [Awwakum Pietrowice (1620—1682) — pisarz i działacz religijny. Zapoczątkował w kościele prawosławnym schizmę tzw. Starowiczów.]

B. M. Ejchenbaum

JAK JEST ZROBIONY «PŁASZCZ» GOGOLA^{1 2 3}

I

Kompozycja noweli ' *    m stopniu od tego, jaką rolę

nizująca. mniej lub bardziei stwarzając iluzje narracji mówionej?, czy

odgrywa w jej budowie    tj., czy staje się on zasadą orga

służy tylko jako formalna więź między wydarzeniami, a więc zajmuje tylkopojMcjńęzą, Nowela prymitywna, podobnie jak powieść awanturnicza, nie zna narracji mówionej i nie potrzebuje jej, ponieważ cały jej ruch, wszystko, co wzbudza w niej zainteresowanie, określone jest przez szybkie i różnorodne zmiany sytuacji i wypadków. Połączenie motywów i ich motywacji — oto zasada organizująca noweli prymitywnej. Odnosi się to również do noweli komiczne], — u podstawy jej leży anegdota., która sama przez się, niezależnie od narracji mówionej obfituje w sytuacje komiczne.    .    i

Zupełnie inna staje się kompozycja, jeśli siużf.t sam przez się, jako połączenie motywów przy..pomocy ich motywami, przestaje grać rolę organizującą, tj. jeśli narrator tak czy inaczej wysuwa siebie na plan pierwszy,

*

1

[Kok cde.tana Ulu1'ołom. FIozTinca. CóopmucM no toopum uo)TMMCcxoro nuu. nciporpaa

2

1919; •- 151 — 165. Przekład Małgorzaty Czermińskiej na podstawie wydania w tomie rozpraw Ejchenbauma: C«t«o?» Aumepamypy. Jlauuirpna 1924; s. 171 — 19J.J

3

[Tekst studium Ejchenbauma stawia przed tłumaczem dwie iitotne trudności terminologiczne: „skaz*' i jjuuiet” nie posiadaj* odpowiedników polskich. F. Siedlecki tłumaczy! ^.skaz" jako ..narracje wypowia-dawczą". Przekład ten uznano za niezbyt trafny. Wydaje się. źe najwierniejsze oryginałowi byłoby określenie opisowe: , .narracja stylizowana nażywą mowę". Takie sformułowanie jest jednak niewątpliwie rozwlekłe i niezręczne. Proponuję terminy: „narracja mówiona**, względnie ,.narracja ustna". W niniejszym przckladzio uiywam wyłącznie terminu narracja mówiona” i'tyIko tam, gdzie w oryginale jest „skaz". Termin „siużet'* pozostawiam bez przekładu, ponieważ specyficzne jego rozumienie w tekstach formalistów nie pozwala na zastopowanie żadego ze znaczeń zdefiniowanych w słownikach terminów literackich. Zachowanie oryginalnego brzmienia terminu wydaje mi się tym bardziej dozwolone, te Ejchenbaum przytacza w pierwszych

- zdaniach szkicu coś w rodzaju określenia zakresu i sposobu użycia:..... siużet sam przez się jako połączenie

motywów przy pomocy ich motywacji..." (przyp. tłum.)]