img013

oraz seksualnych, a jego obecność i pomoc jest szczególnie ważna w przypadku choroby lub niesprawności ruchowej. Z biegiem lat małżonkowie stają się coraz bardziej sobie potrzebni, stąd też śmierć jednego z nich jest dla drugiego bolesnym i bardzo stresującym przeżyciem, traumatycznym wydarzeniem, na który składa się żal, smutek, brak poczucia bezpieczeństwa i sensu życia, osamotnienie, pustka. Śmierć partnera staje się często nawet przełomowym momentem życia. U osoby owdowiałej z reguły rodzi się poczucie nieuchronnego zbliżania się kresu własnego życia. Nierzadko też osoba owdowiała starzeje się szybko i w stosunkowo krótkim czasie od śmierci współmałżonka umiera. Po śmierci współmałżonka zwiększa się bowiem ryzyko śmierci i poważnej choroby. Owdowienie może spowodować pogorszenie stanu zdrowia, zakłócenie w sferze psychicznej (nerwica, apatia, depresja, uczucie wrogości, myśli samobójcze), pogorszenie sytuacji materialno-bytowej. Zdarza się, że śmierć współmałżonka przyczynia się do powolnego wyłączania się osoby owdowiałej z aktywności życiowej. Kobieta może popaść w kłopoty finansowe (jeśli rzadko rozwiązywała problemy materialne) lub mieć trudności ze znalezieniem pracy (gdy dotychczas zajmowała się tylko domem). Natomiast w życiu większości mężczyzny pojawiają się z reguły problemy wynikające z nieumiejętności sprostania obowiązkom codziennego życia (jak gotowanie, pranie, utrzymanie domu). Śmierć współmałżonka może wiązać się ze zmianą sytuacji i pozycji społecznej (np. z likwidacją własnego oddzielnego gospodarstwa domowego, z oddaniem się w zależność od bliskich, z ograniczeniem życia towarzyskiego, gdyż społeczeństwo „orientuje” się na pary). Sytuację osób owdowiałych komplikuje zmniejszona zdolność przystosowania się i prawie niemożliwe znalezienie osoby, która mogłaby zastąpić współmałżonka. Większość osób czuje się opuszczona, pozostawiona sama sobie, nierzadko przeżywa to jakby zmarły odszedł „na złość”. Jeśli nie udzieli im się właściwego wsparcia, mogą stracić wolę życia, nie walczyć z chorobami (nie przyjmując lekarstw, posiłków). Przeżywanie osamotnienia po stracie współmałżonka uzależnia się m.in. od siły związku uczuciowego między małżonkami, ról społecznych przez nich pełnionych, od okoliczności śmierci, od stosunków owdowiałego z najbliższą rodziną, od warunków, w jakich żyje po śmierci współmałżonka, a także od jakości i ilości kontaktów z innymi. Najczęściej współmałżonków tracą kobiety, przeżywając z reguły głębokie osamotnienie. Ich sytuację komplikuje dodatkowo odsuwanie się społeczeństwa od owdowiałych kobiet, naznaczonych pewnego rodzaju stygmatem. Jednocześnie zazwyczaj to właśnie kobiety potrafią szybciej przystosować się do nowej sytuacji związanej ze śmiercią współmałżonka, z uwagi na swoją dużą zaradność życiową¹.

Problemy przystosowania pojawiam się również w okresie przejścia im emeryturę (w Polsce około 60 r.ż. w przypadku kobiet i 65 r.ż. w odniesieniu do mężczyzn). Emerytura jest jednym z najbardziej stresogennycb wydarzeń życiowych, oznacza sytuację przemiany, otwarcia na etap kończący życie. Rozstanie z pracą zawodową (która dla większości ludzi stanowi wartość szczególną, a nawet sens życia) wiąże się z nagłą zmianą układów i warunków życia, wymaga ułożenia nowych relacji z rodziną, przyjaciółmi, otoczeniem społecznym. Przejściu na emeryturę może towarzyszyć zmniej-M/.enie kontaktów społecznych, rozstanie z przyjaciółmi, żal za utratą zajęć zawodowych, poczucie bezużyteczności, niedowartościowania i bezsensu życia, pustka, nadmiar czasu wolnego, brak motywacji do działania, spadek aktywności psychicznej, wygasanie dotychczasowego napędu życiowego, bezczynność, nuda, gwałtowne poszukiwanie zajęcia, poczucie osamotnienia i izolacji społecznej oraz psychicznej, spadek prestiżu społecznego i rodzinnego, obniżenie statusu materialnego. W efekcie może nastąpić pogorszenie zdrowia psychicznego, utrata sprawności, inwalidztwo, uzależnienie się od pomocy innych. Przejście na emeryturę może być źródłem frustracji, korzystnych lub przygnębiających przemian. W skrajnych przypadkach odej-nrie na emeryturę przybiera postać „śmierci emerytalnej” lub „bankructwa emerytalnego”. Jeśli negatywne konsekwencje odejścia z pracy zawodowej dotknął słabych jednostek, może pojawić się alienacja i zanik zainteresowania światem, bliskimi, a w następstwie zaburzenia psychiczne⁹¹.

Problemy rozstania się z pracą zawodową pogłębia w Polsce okres transformacji. Na skutek dużego bezrobocia i presji społecznej, nakazującej ustąpienie miejsca pracy młodszym, narasta zjawisko wcześniejszej emerytury, zmniejsza się możliwość przekwalifikowania osób starszych i kontynuowania pracy na emeryturze, a także szansa dodatkowego zatrudnienia⁹².

B. Z. Małecka twierdzi, że problem związany z zaprzestaniem pracy zawodowej dotyczy głównie pierwszych dziesięciu lat przebywania na emeryturze.

u 71; B. Z. Małecka, Elementy gerontologii dla pedagogów. Gdańsk 1985, s. 55; J. Piotrow-iclii, Stosunki rodzinne..., s. 174; B. Pitt, dz. cyt., s. 27; J. Rembowski, Psychologiczne problemy..., s. 102; J. Stochmiałek, Wsparcie społeczne w sytuacji umierania i śmierci. „Auxi-linin Sociale - Wsparcie Społeczne”, 2000, nr 3-4, s. 15.

^1,1 D. B. Bromley, dz. cyt., s. 89, 92; J. C. Cavanaugh, dz. cyt., s. 130; N. Coni, W. Da-viHon, S. Webster, dz. cyt., s. 33; O. Czerniawska, Edukacja osób „trzeciego wieku”..., u 227; N. Goodman, dz. cyt., s. 118; L. Frąckiewicz,, Karta praw..., s. 16, 35; M. Kielar, Potrzeby w zakresie opieki..., s. 566; J. Kocemba, G. Kołomyjska, dz. cyt., s. 30; S. Klonowie/., Oblicza starości..., s. 191, 230; O. Kossowski, O psychice człowieka starego i starszego. „Praca Socjalna”, 1988, nr 3, s. 6; I. Muchnicka-Djakow, Człowiek starszy..., s. 149; Z. Pietrusiński, Rozwój ludzi dorosłych..., s. 114; M. Susułowska, Niektóre aspekty pracy zawodowej ludzi w starszym wieku. W: Encyklopedia seniora..., s. 118; H. Szwarc, T. Wolańska, I Łobożewicz, dz. cyt., s. 13.

⁹² W. Pędich, Ludzie starzy..., s. 19; B. Synak, Społeczne dylematy..., s. 41 i n.; B Urbaniak, Kiedy należy odejść na emeryturę. W: Przygotowanie do starości. Pod red. M Dzięgielewskiej. Łódź 1997, s. 187-188; H. Worach-Kardas, Bezrobocie w wieku przedemerytalnym na tle innych grup wiekowych. W: Przygotowanie do starości..., s. 174.

97

1

J. C. Cavanaugh, dz. cyt., s. 132; N. Coni, W. Davison, S. Webster, dz. cyt., s. 193-194; G. Garrett, dz. cyt., s. 42-43; J. Halicki, Wyłączanie się jako czynnik ryzyka niepomyślnego starzenia. W: Działanie społeczne..., s. 464; M. Liszewska, Rodzina starego człowieka..., h. 71-72; J. Łopato, Społeczna kwestia ludzi starych na wsi. W: Społeczne kwestie starości...,