img045

•......—

szego ich ułożenia, a zwiększa, gdy ułoży się je tak, że zajmuji| większą przestrzeń, itp.

W przedstawionych wyżej przykładach brak odwracalności mydlenia polega na tym, że dziecko nie potraci wrócić myślą do wcześnie|s/,i | sytuacji przez odwrócenie (myślowe cofnięcie) przekształcenia, które tę sytuację zmieniło. Jeśli więc przypomina sobie poprzedni stan (np, kształt plasteliny przed rozpłaszczeniem jej), to nie wiąże go ze stanem aktualnym, nie potrafi dostrzec ciągłości między tymi dwoma stanami (plastelinę w „kulce” traktuje jako zupełnie inną plastelinę niż tę w „placku"). Nie rozumie zarazem, że zmniejszenie jednego wymiaru (np. obniżenie poziomu słupa cieczy) jest jednocześnie powiększeniem drugiego (zwiększeniem przekroju poprzecznego); wymaga to bowiem spojrzenia na tę samą czynność „z dwu przeciwnych stron” (dostrzeżenia, że jest zarazem dodawaniem i odejmowaniem). Charakterystyczne są w tym względzie uzasadnienia prawidłowych odpowiedzi podawane przez dzieci starsze (powyżej 7 lat), których myślenie cechuje się już odwracalnością. Dzieci tc powołują się na fakt pierwotnej równości porównywanych wielkości oraz wskazują na kompensowanie się zmian („to jest niższe, ale szersze”, „to jest cieńsze, ale dłuższe” itp.).

Świadczy to o tzw. decentracji - zdolności do przyjmowania różnych punktów widzenia, uwzględniania różnych aspektów przedmiotów czy zjawisk.

Warto też przytoczyć inny przykład: Dziecko, mając przed sobą pewną liczbę drewnianych korali, z których większość jest koloru brązowego, kilka zaś - białego, nie potrafi porównać zakresu zbioru (korale drewniane) z zakresem podzbioru (korale brązowe). Zapytane, czy więcej jest korali drewnianych, czy brązowych, udziela charakterystycznej odpowiedzi: „brązowych, bo białych mniej”. Dzieje się tak mimo rozumienia przez dziecko, że wszystkie korale są drewniane, z chwilą bowiem, gdy wyodrębniono z tego zbioru brązowe, może je porównać tylko z pozostałą częścią zbioru. Świadczy to, podobnie jak wcześniej podawane przykłady, o braku odwracalności myślenia, sprawiającym, że dziecko nie potrafi jednocześnie myśleć o całości i wyodrębnionej z niej części¹.

Czy oba patyczki mają taką samą długość?

Czy na obu planszach czarne pola zajmują taką samą powierzchnię?

Odwracalność myślenia dziecka kształtuje się w okresie od 6.-7. do 11 .-12. roku życia. Cechy tej nabierają w tym czasie kolejne operacje umysłowe i stopniowo następuje jej ćwiczenie na różnych treściach szczegółowych. Przejawem tego jest opanowanie przez dziecko pojęcia liczby; staje się to możliwe dzięki odkryciu, że liczba elementów zbioru nie zależy od ich układu przestrzennego, a ulega zmianie jedynie w wyniku dodawania lub odejmowania. Analogicznie dochodzi się do zrozumienia stałości masy, ciężaru, długości, powierzchni, objętości, jako cech niezależnych od zmian wyglądu zewnętrznego przedmiotów (jak w cytowanych przykładach z plasteliną lub przelewaniem cieczy czy ich rozmieszczenia.

Przykłady kilku zadań pozwalających na ocenę odwracalności myślenia na podstawie rozumienia zasady zachowania stałości przedstawiono na rysunku 5. W każdym z zadań dziecko widzi w punkcie wyjścia równość dwu obiektów czy zbiorów, po czym obserwuje przekształcenie dokonane na jednym z nich, a następnie pytane jest o to, czy pierwotna równość została zachowana.

Sytuacja wyjściowa	Sytuacja po przekształceniu	Pytanie skierowane do dziecka
ooooooo ooooooo	OOOOOOO ooooooo	Czy w obu rzędach jest tyle samo żetonów?

Czy w obu naczyniach jest tyle samo płynu?

Rys. 5. Przykłady zadań badających rozumienie zachowania stałości.

77

1

Przykłady innych jeszcze zadań badających zdolność dokonywania odwracalnych operacji umysłowych, a także polemikę z niektórymi poglądami J. Piageta na ten temat można znaleźć w pracy M. Donaldson (1986), Myślenie dzieci, przekład z jęz. ang. A. Hun-ca-Bednarska, E. M. Hunca, Warszawa, Wiedza Powszechna.