img016 (60)

f

cych na liczbowy rezultat badania. Przy posługiwaniu się skalami ocen jako narzędziem psychometrycznego pomiaru, wstępnym warunkiem ich zastosowania jest uprzednie przeprowadzenie systematycznych obserwacji zachowania się, których rezultaty są następnie ujmowane za pomocą odpowiedniej skali.

Porównując metodę obserwacji z innymi metodami badań psychologicznych, należy podkreślić cechujący ją obiektywizm. Jak zaznacza Antonina Gurycka, „wśród metod współczesnej psychologii obserwacja stanowi pozycję szczególnie ważną jako tzw. metoda obiektywna w przeciwstawieniu do subiektywnej samoobserwacji.”¹ Obiektywizm obserwacji polega na równoczesnej dostępności wielu obserwatorom przedmiotu obserwacji, możliwości zarejestrowania badanych ruchów lub czynności w formie fotografii lub filmu. Zdaniem tej autorki obiektywizm obserwacji wynika z funkcji obserwatora, który nie ingeruje w przebieg badanych ziawisk. lecz je jedynie rejestruje w ich naturalnym przebiegu.

Metoda obserwacji umożliwia bezpośrednie poznanie zachowania się; w odróżnieniu od niej pozostałe metody badań psychologicznych dostarczają informacji pozwalających jedynie na pośrednie poznanie go. Nasuwa się pytanie, czy przeprowadzając badania psychologiczne nie można by ograniczyć się do stosowania metody obserwacji jako bezpośredniego, a dzięki temu najbardziej wiarygodnego sposobu poznania zachowania, bez odwoływania się do pomocy metod pośrednich.

Stosowanie metod pośrednich uzasadnione jest następującymi względami. Należy przede wszystkim zaznaczyć, że nie wszystkie formy zachowania się mogą być poznawane na drodze bezpośrednich obserwacji; specjalnie dotyczy to czynności zaistniałych w przeszłości oraz tych, przy których obserwator nie mógł być obecny O przebiegu i warunkach ich powstania możemy natomiast dowiedzieć się na podstawie informacji, uzyskanych za pomocą metody wywiadu lub analizy wytworów działania.

Obserwacje dotyczą spontanicznego zachowania się w naturalnych sytuacjach życiowych. Na ich powstanie trzeba nieraz długo czekać, gdy zaś wreszcie pojawią się, warunki ich poznania nie zawsze są zbył korzystne. Obserwacje mogą utrudniać dodatkowe bodźce (hałas) lub inne niekorzystne warunki zewnętrzne (słabe oświetlenie, duża odległość od obserwowanego przedmiotu). Dlatego obserwacje spontanicznego zachowania się wymagają niejednokrotnie uzupełnienia przez badania eksperymentalne, które pozwalają wywołać badane czynności dowolną ilość razy, w ściśle określonych warunkach, oraz dokonywać ich pomiarów.

■ A. Gurycka: Obserwacja topograficzna. „Psychologia Wychowawcza” 1976 nr 2, s. 172.

Pośrednie metody badania zachowania się stosujemy również ze względu na ich mniejszą czasochłonność. Bezpośrednie obserwacje zachowania się przeprowadzane indywidualnie trwają nieraz szereg tygodni lub miesięcy. Utrudnia to zebranie odpowiednich materiałów, przekracza niejednokrotnie możliwości badacza, który — pragnąc uzyskać potrzebną mu liczbę obserwacji — musi korzystać z pomocy zespołu należycie wyszkolonych współpracowników. Podobnie w badaniach podejmowanych w celach praktycznych, związanych z różnymi formami poradnictwa psychologicznego, gdzie istnieje konieczność szybkiego, a przy tym ścisłego, formułowania określonych wniosków diagnostycznych, nie można oprzeć się wyłącznie na danych obserwacyjnych. W sytuacjach tych zachodzi potrzeba zastosowania metod pośrednich, pozwalających na przeprowadzenie badań zbiorowych, dostarczających w krótkim czasie bogatych materiałów rzeczowych lub też badań indywidualnych umożliwiających szybkie uzyskanie odpowiednich informacji oraz sprecyzowanie właściwych wniosków.

Zaletą niektórych metod pośrednich jest dokonywanie za ich pomocą pomiarów zachowania się. Na podstawie przeprowadzonych obserwacji można opisać zachowanie się, stwierdzić i policzyć częstość występowania danego rodzaju faktów, sformułować wnioski mówiące, że dane dziecko jest „pracowite”, „staranne”, „koleżeńskie”, „uprzejme”, przejawia „wysoką” lub „niską sprawność umysłową”, ma „dobrą”, „przeciętną” lub „słabą pamięć”, wykazuje „dużą” bądź „małą agresywność”. Określenia takie, z którymi spotykamy się w charakterystykach dziecka opartych na obserwacji jego zachowania się, wymagają nieraz uzupełnienia przez pomiar sporządzony za pomocą testów, kwestionariuszy lub skal ocen stosowanych w badaniach psychometrycznych.

6. Zarys rozwoju metody obserwacji psychologicznej

Obserwacja psychologiczna jako metoda naukowego badania zachowania się zaczęła być stosowana na początku naszego stulecia. Już znacznie wcześniej jednak w dziełach pisarzy, dramaturgów, filozofów można znaleźć szereg spostrzeżeń, refleksji, prób analiz psychologicznych opartych na mniej lub bardziej dorywczych obserwacjach ludzkiego zachowania się. Starożytny filozof, Hipokrates, wyróżnił zasadnicze typy ludzkich temperamentów, korzystając z poczynionych spostrzeżeń oraz własnych doświadczeń. Teofrast w Charakterach opisał różne typy osobowości, usiłując je przy tym określić na podstawie obserwacji rysów twarzy oraz

31