img089 (13)

wie krajach, a w latach trzydziestych obniżył się. Było to niewątpliwie związane z kryzysem gospodarczym. Zjawisko to jest interesujące jako dowód istnienia skutecznych mechanizmów regulacji urodzeń działających także w krajach wschodnioeuropejskich.

Inny ważny wskaźnik poziomu cywilizacyjnego, to śmiertelność niemowląt. Tu występowała prawdziwa przepaść między krajami rozwiniętymi a zacofanymi cywilizacyjnie. Gdy w tych pierwszych liczba zgonów noworodków na 1000 urodzonych żywo nie przekraczała kilkudziesięciu i wahała się od 38 w Holandii do 87 w Austrii, tó w krajach strefy opóźnionej wskaźnik ten przekraczał 100, dochodząc w Rumunii do 181 (nie mamy wiarygodnych danych dla ZSRR). Polska (136) i Węgry (i 35) plasowały się- tylko trochę poniżej Jugosławii i Bułgarii, niższą śmiertelność wykazywała Hiszpania i Czechosłowacja, a Włochy minimalnie przekraczały 100. Na tej podstawie nasze rozważania o trzech strefach nie znajdują jasnego potwierdzenia i na plan pierwszy wysuwa się dychotomia: społeczeństwa rozwinięte i zacofane. Podkreślić trzeba brak danych o niektórych krajach pod względem cywilizacyjnym zacofanych, jak np. Albania, gdzie zapewne występowały liczby znacznie wyższe niż wymienione. W ZSRR podawano liczbę 174 w roku 1926 i 182 (a zatem więcej niż poprzednio i więcej niż w Rumunii) w 1940 r.

Porównanie danych z roku 1930 i z końca dwudziestolecia wskazuje jednak na ogół na obniżenie się śmiertelności niemowląt, niekiedy całkiem znaczne. Wynikałoby stąd, że na tę dziedzinę kryzys nie miał wpływu, a ponieważ trudno przyjąć, by nie wpływał on na warunki życia, trzeba uznać, że decydujące znaczenie miały w tym wypadku postępy medycyny i służby zdrowia, przenikające, jak widać, także do krajów opóźnionych w rozwoju cywilizacyjnym.

Szybki przyrost ludności stanowił niewątpliwie jeden z powodów niepowodzeń gospodarczych niektórych krajów, zwłaszcza Polski, Jugosławii, Rumunii, Słowacji. Inwestycje nie mogły nadążyć za tym przyrostem, który w znacznym stopniu wywodził się ze wsi, gdzie stopa urodzeń była wyższa niż w mieście. Stąd przeludnienie tych krajów nosiło w dużej mierze charakter agrarny. W Rumunii sprawę „łagodziła” wysoka śmiertelność, która ograniczała nieco przyrost naturalny. Przeludnienie występowało także we Włoszech, gdzie jednak stopa urodzeń była niższa niż w wymienionych krajach. Warto zauważyć, że przed kryzysem gospodarczym początku lat trzydziestych przyrost naturalny Polski ustępował tylko superrekordowemu przyrostowi ludności w ZSRR, a następnie Albanii. Czechosłowacja i Węgry miały przyrost o połowę niższy, nie mówiąc już o krajach zachodniej Europy (Niemcy - przyrost trzy razy niższy, Wielka Brytania - cztery razy niższy).

W oczywisty sposób ten stan rzeczy odbijał różne poziomy cywilizacyjne poszczególnych krajów, przy czym Polska zajmowała pod tym względem dale-, kie miejsce.

W okresie międzywojennym, mimo słabego rozwoju gospodarczego, nastąpiła jednak modernizacja struktur społecznych. Zacznijmy od urbanizacji, która uczyniła krok naprzód. Na ogół ludność miejska stanowiła w tym okresie nieco większą część ogółu ludności poszczególnych krajów. O ile w krajach zachodnioeuropejskich już wówczas przeważała ludność miejska, o tyle nie można tego powiedzieć o żadnym z krajów Europy Wschodniej. Z tego punktu widzenia dzieliły się one na trzy grupy/poziomy. Czechosłowacja i Węgry zbliżały się do stanu, w którym połowa ludności mieszka w miastach. Polska, Rumunia, Bułgaria i Jugosławia miały od 20 do 30% tej ludności. Wreszcie Albania stała pod tym względem na pozycji outsidera (nieco ponad 10%). Rozwój miast odbywał się w tym czasie w niewielkim stopniu dzięki industrializacji, silnym stymulatorem był natomiast czynnik administracyjny (rola stolicy kraju, ewentualnie większych miast - centrów regionalnych). W latach 1920-1930 Bukareszt, dawniej stolica kadłubowej Rumunii (Regatu), teraz dużego państwa, powiększył liczbę ludności aż trzykrotnie. Rozwój miast oznaczał rozwój cywilizacyjny, gdyż mimo wszystkich ograniczeń i patologii, stały one wyżej od wsi pod względem standardu życia.

Tab. 7. Ewolucja struktury zawodowej ludności regionów Europy według sektorów w latach 1920-1940 w odsetkach

Sektory	Europa Środk.	i Zach.	Europa Wsch.	i Włochy	Europa	Ogółem
Lata	1920	1940	1920	1940	1920	1940
Rolnictwo	26,6	21,5	61,5	54,4	39,9	34,8
Przemysł	43,8	44,3	20,4	24,1	34.9	34,8
Usługi	29,6	34,2	18,1	21,5	25,2	29,1

Źródło: The Economic Hisłory of Eastern Europę 1919-1975. Vol. I: Economic Structure and Performmces between the Two Wars, ed. M.C. Kaser and E. A. Bodi-ce, Oxford 1985.

Z porównania tych danych wynika, że dynamika rozwoju była wyższa w krajach mniej uprzemysłowionych. Wszędzie ludność związana z rolnictwem topniała, lecz szybciej w Europie Zachodniej niż Wschodniej; przyrost

61