2

112 INTELIGENCJA A KULTURA

cji⁴⁵⁸ jednostki zaczęły się nasilać. Początkowo, w latach trzydziestych, byl to proces wyodrębniania się jednostek niezależnych ze społeczeństwa patriarchalnego i próby samoidentyfikacji niezależnie od grupy. W kolejnych dekadach proces indywidualizacji przybierał na sile, prowadząc do całkowitego zerwania więzi z grupą. Kluczowym pojęciem w procesie samookreślenia jednostki była „wolność”; różnie pojmowana wyznaczyła początkowy etap oraz horyzont ewolucji typów psychologiczno--społecznych wśród dziewiętnastowiecznej inteligencji rosyjskiej.

1. DEKABRYSTA

Grunt, na którym wyrósł typ dekabrysty, uwarunkowało z jednej strony środowisko szlacheckie, z drugiej natomiast - wpływy kulturowe Europy Zachodniej. Dekabryzm stanowił pierwszą próbę zerwania więzów patriarchalnego społeczeństwa na rzecz woli indywiduum⁴⁵⁹, był wyrazem pragnienia zmian i wiary w przekształcenie rzeczywistości. Ruch dekabrystów nie był zdarzeniem nagłym, chwilowym, lecz stanowił odsunięty w czasie skutek „zderzenia kultur”⁴⁶⁰, które nastąpiło za panowania Piotra I.

Wywodzący się z warstwy szlacheckiej, dekabrysta przejął od swojego środowiska cały zespół przekonań na temat prawa pańszczyźnianego, obowiązków wobec cara. Przynależność do szlachty miała również niebagatelny wpływ na jego pozycję społeczną, perspektywę kariery, a także możliwości działania. Natan Ejdelman⁴⁶¹, opisując warunki, które ukształtowały osobowość młodego Mikołaja Łunina, na pierwszym miejscu wymienił środowisko szlacheckie. Badacz wyróżnił w obrębie szlachty trzy grupy: pierwszą, która propagowała postęp w Rosji poprzez oświecenie, drugą która wierzyła, że da się połączyć zdobycze oświecenia z prawem pańszczyźnianym i nieograniczonym absolutyzmem (w dużej mierze była to warstwa urzędników), oraz grupę konserwatywną pragnącą powrotu do czasów sprzed reform Piotra I⁴⁶². Dekabryści byli przedstawicielami pierwszej grupy, zaś finał wydarzeń z 14 grudnia 1825 roku do pewnego stopnia odzwierciedlił sprzeczności interesów poszczególnych grup w obrębie stanu szlacheckiego. Dekabrysta walczył nie tylko z samodzierżawiem i prawem

⁴⁵⁸    „Indywiduacja - w szerokim znaczeniu każdy proces polegający na tym, że poszczególne elementy lub części złożonej całości zaczynają się różnicować, stają się stopniowo coraz bardziej odrębne i »indywi-dualne«, termin implikuje rozwój od ogólnego do specyficznego [...] 2. W psychologii społecznej oznacza zerwanie więzi i pojawienie się jednostek, pozbawionych lojalności grupowej”. G. Marshal, Słownik socjologii..., s. 151.

⁴⁵⁹    Było to wystąpienie nie tylko przeciwko władzy politycznej, ale przede wszystkim przeciwko temu typowi stosunków społeczno-politycznych, który podporządkowywał jednostkę interesom państwa. Por. A. Oóojiohckhh, CucmeMa npomue nmHOcmu..., s. 12.

⁴⁶⁰    „Zderzenie kultur - polega na konfrontacji jednostek i grup lub ich wytworów, takich jak tradycja, działania i ich znaczenia, wytwory materialne itp., na płaszczyźnie ich wzajemnych różnic (odmienności wyróżników kulturowych), wchodzących w skład konkretnych, różnych tożsamości kulturowych”. K. Olechnicki, P. Załęcki, Słownik socjologiczny, Toruń 1997, s. 257.

⁴⁶¹    H. 3hąejib.MaH, kh nomaemiou ucmopuu Poccuu..., s. 412.

⁴⁶²    H. 3iłąeJibMaH, kl3 nomaeHHOu ucmopuu Poccuu..,, s. 412.