img090 (14)

ludności przemysłowej był na Wschodzie stosunkowo wyższy niż na Zachodzie, odwrotnie było w sektorze usług. Nie były to jednak wielkie różnice tempa rozwoju, jeśli nie liczyć podstawowego faktu, że dwie grupy krajów pozostawały na dwóch różnych poziomach gospodarczo-cywilizacyjnych. W Europie Wschodniej i we Włoszech (dotyczyło to również obszarów Półwyspu Iberyjskiego o podobnej strukturze) nadal większość społeczeństwa stanowili chłopi wraz z robotnikami rolnymi, natomiast na Zachodzie ludność przemysłowa była najliczniejszą grupą (lecz nie stanowiła większości). Różnice poziomów' charakteryzuje tabela 8, w której zestawiono wytwórczość i problem siły roboczej w rolnictwie, jako wskaźniki charakteryzujące poziom gospodarczo-cywilizacyjny poszczególnych krajów wschodniej i południowej Europy w okresie międzywojennym (dla porównania uwzględniono też Niemcy).

Tab. 8. Produkcja roczna na głowę mieszkańca i przeludnienie rolnicze w niektórych krajach europejskich (lata trzydzieste XX w.)

Kraj	Wytwórczość roczna na głowę ludności (Europa = 100)	Odsetek zbędnej (+) lub brakującej (-) ludności rolniczej
Niemcy	196	-96
Austria	134	-34
Łotwa	111	-10,9
Czechosłowacja	105	-4,7
Hiszpania	88	+11,9
Węgry	78	+22,4
Wiochy	73	+27,1
Portugalia	53	+46,9
Grecja	50	+50,3
Polska	49	+57,3
Rumunia	48	+51,4
Bułgaria	47	+53
Jugosławia	38	+61,5
Turcja	35	+65
Albania	22	+77,7

Źródło: jak w tab. 7.

Tabela 8 zwraca uwagę na podstawowy problem społeczny krajów omawianej strefy, którym był niedobór aparatu wytwórczego poza rolnictwem i ściśle z tym związane przeludnienie wsi, które wyrażało strukturalne trudności całego społeczeństwa, a nie tylko rolnictwa. W owym okresie brakujący aparat wytwórczy to niedostatek przemysłu i uprzemysłowienia. Niektóre kraje poczyniły w tym okresie pewien postęp w uprzemysłowieniu, szczególnie kraje bałtyckie, Finlandia, Węgry i Rumunia. W Polsce i w niektórych innych krajach postęp był skromny, mimo udanych przedsięwzięć (COP, Gdynia itd.), osiągniętych jednak głównie kosztem zaangażowania ograniczonych środków publicznych.

Sumaryczne przedstawienie zmian w strukturze klas społecznych i warstw w peryferyjnej strefie Europy w latach międzywojennych natrafia na trudności płynące ze znacznego zróżnicowania sytuacji w poszczególnych krajach. Nie było w tych krajach warunków do jakiejś rewolucyjnej przebudowy struktur mimo poważnych nacisków społecznych, które ujawniły się zwłaszcza w początkach tego okresu. Późniejszy kryzys demokracji i powstanie reżimów autorytarnych i faszystowskich w tych krajach nie sprzyjały tego rodzaju zmianom, raczej miały w zamyśle twórców tych reżimów przeciwdziałać ruchom rewolucyjnym. Wszelkie przesunięcia własności mogły ewentualnie dokonywać się kosztem innych, w tym grup mniejszościowych, na rzecz ludności „autochtonicznej”, a zwłaszcza warstwy rządzącej. Wielcy właściciele ziemscy oszczędzeni przez reformę rolną tworzyli teraz wpływową, choć rzadko rządzącą warstwę, z którą władze liczyły się. Inną istotną grupą nacisku były koła mieszczańsko-kapitalistyczne, które w niektórych krajach, np. na Węgrzech, w' Rumunii, we Włoszech, miały wiele do powiedzenia. W kilku krajach (Rumunia, Włochy przed 1922 r.) reprezentanci tych kół tworzyli partie liberalne. Ale gwarantem utrzymania istniejącej sytuacji społecznej i własnościowej był raczej reżim wojskowy lub autorytarny, a nawet faszystowski, toteż liberałowie, tam gdzie istnieli w zwartej postaci politycznej, musieli się podporządkować dyktaturze, na ogół bez specjalnego oporu.

S3

Reżimy, o których mowa, opierały się na biurokracji państwowej, kierowanej przez centralny ośrodek (dwór, dyktatorski prezydent, premier czy przywódca z innym tytułem). Pochodząca często ze środowisk urzędniczych i drobnomieszczańskich biurokracja cywilna i wojskowa, niekiedy także partyjna (Włochy), tworzyła swoistą warstwę, związaną z państwem i uprzywilejowaną pod wieloma względami. W niektórych krajach (Polska) wychodziła ona w dużym stopniu z szeregów warstwy inteligenckiej, od dawna tworzącej swoistą elitę społeczną, albo spośród warstwy określanej na Węgrzech