img019 (59)

nie są w stanie poświęcić zbyt wiele czasu na systematyczne obserwowanie swych wychowanków. Kontakty pedagogiczne nie sprzyjają przy tym poznawaniu psychiki, gdyż w obecności nauczyciela uczeń zachowuje się mniej lub bardziej nienaturalnie. Uczeń, pozostający w stanie zależności od nauczyciela, stara się ukrywać przed nim swe ujemne cechy, nie zwierza się mu ze swych tajemnic, trudności, konfliktów życiowych, usiłuje natomiast manifestować zalety, dzięki którym może zasłużyć, na pochwałę lub dobrą ocenę.

Podkreślano również, że nauczyciel poznaje uczniów przede wszystkim na lekcjach, na których występują głównie wyuczone reakcje, świadczące

0    zasobie wiadomości lub poziomie rozwoju umysłowego, co nie wystarcza do wszechstronnego poznania osobowości dziecka. Z drugiej strony wyrażano wątpliwości, czy głębsze poznanie psychiki ucznia jest niezbędne dla nauczyciela, którego rola polega przede wszystkim na podaniu odpowiednich wiadomości, wykształceniu właściwych umiejętności oraz sprawdzeniu stopnia ich przyswojenia.

Przyjmując powyższe założenia, wysuwano postulat, by poznawaniem uczniów zajmował się psycholog szkolny — po odpowiednich studiach

1    właściwym przygotowaniu teoretycznym. Rola nauczyciela w procesie poznawania uczniów ograniczała się do prowadzenia i notowania w dzienniku obserwacyjnym obserwacji, które interpretowałby psycholog i wyprowadzał z nich odpowiednie wnioski. Materiały obserwacyjne w połączeniu z wynikami badań testowych miały stanowić źródło wydania orzeczenia oraz sformułowania wskazań i zaleceń, które byłyby w praktyce realizowane przez nauczycieli i wychowawców.

Przy prowadzeniu obserwacji stosowano arkusze obserwacyjne i karty indywidualności wraz z instrukcjami odnośnie do posługiwania się nimi, zawierające dokładny wykaz cech psychicznych, mających być przedmiotem obserwacji.

Arkusze obserwacyjne i karty indywidualności wykorzystywano także przy opracowywaniu charakterystyk, będących podsumowaniem całokształtu wiedzy psychologicznej o danej jednostce.

Ze swoistym sposobem ujęcia roli obserwacji w procesie poznawania psychiki dzieci i młodzieży spotykamy się u współczesnych psychologów i pedagogów nawiązujących do założeń pedagogiki socjalistycznej. Zgodnie z tymi założeniami niezbędne jest ścisłe powiązanie procesu poznania psychologicznego z oddziaływaniem pedagogicznym, a -nawet podporządkowanie poznania psychologicznego celom oddziaływania wychowawczego. W sformułowaniu takim odzwierciedla się wpływ poglądów Antoniego Makarenki („Wychowawca powinien patrzeć na wychowanka

nie jak na przedmiot badań, lecz jak na przedmiot wychowania”)¹ oraz dialektycznej zasady wiązania teorii z praktyką i zastosowania wiedzy teoretycznej przy rozwiązywaniu praktycznych problemów życiowych. Zgodnie z tym ujęciem wiedza psychologiczna o dziecku nie może być zbierana jedynie w celu bliższego poznania go, lecz powinna być przede wszystkim wykorzystana dla lepszej organizacji procesu wychowania. Oddziaływanie pedagogiczne na wychowanka sprzyja równocześnie poznaniu go, stwarza warunki manifestowania się właściwości psychicznych, na klórvch soontaniczne Dojawianie się trzeba nieraz długo czekać

Postulat łączenia procesu poznania psychologicznego i oddziaływania pedagogicznego wynika też z głównej tezy pedagogiki socjalistycznej dotyczącej kierowniczej funkcji wychowania oraz kierowniczej roli nauczyciela w procesie wychowania. Odrzucając teorie mówiące o fatalistycznym wpływie środowiska i dziedziczności na kształtowanie się psychiki, a równocześnie przezwyciężając tendencje do ograniczenia roli wychowania, występujące pod postacią teorii o „obumieraniu szkoły”, pedagogika socjalistyczna podkreśla doniosłe znaczenie wychowania w rozwoju psychicznym dziecka. Rozgraniczanie procesu poznawania i oddziaływania prowadzi natomiast do ich sztucznego rozdzielania, a przy tym zawęża możliwości wychowawcy, którego rola przy poznawaniu dziecka ogranicza się do wykonywania otrzymywanych zaleceń i wskazań opartych na wynikach badań psychologicznych. Może to wywołać u wychowawcy zmniejszenie poczucia odpowiedzialności pedagogicznej, sprzyjać doszukiwaniu się przyczyn braku osiągnięć nie we własnych błędach wychowawczych, lecz w indywidualnych właściwościach i defektach psychicznych dziecka, mających wyznaczać kierunek i przebieg jego rozwoju psychicznego.

Metoda obserwacji stanowi podstawę jakościowego opisu zachowania się. Pozwala on na poznanie i dokonanie klasyfikacji występujących w nim faktów oraz wykrycie ich zależności od podniet i sytuacji zewnętrznych. Jakościowy opis zachowania się wymaga uzupełnienia przez analizę ilościową, przez właściwe pomiary nasilenia i częstotliwości występowania określonych ruchów lub czynności. Analiza taka może być przeprowadzona przez zastosowanie metod eksperymentalnych oraz metod psycho-metrycznych. Jak już zaznaczyliśmy, omawiając stosunek metody obserwacji do innych metod badań psychologicznych, obecnie zaznacza się tendencja do łączenia obserwacji z eksperymentem, zwłaszcza zaś eksperymentem naturalnym, a nawet — zdaniem niektórych autorów — granica

37

1

A. Makarenko: Wybrane prace pedagogiczne. Przekład z jęz. ros. Warszawa 1950, Nasza Księgarnia, s. 144.