img208 (10)

4f» I. NADKOD/INA PK/CZOI A PO! DE A

iż w pobliżu znajdują się obszary na pozór identyczne, jednak nie zasiedlone. Każdej wiosny pojawiają się przed wejściem do gniazd charakterystyczne kopczyki, które miejscami osiągają liczbę do 40 na 1 m². Z kolei wigorczyk - Rophitoides canus Eversmann na polach lucerny tworzy miejscami skupiska gniazd do 130 na m² (Bodnarćuk, Radćenko 1985). W przypadku po-robnicy murarki gniazdującej w glinianych ścianach, liczba gniazd może dochodzić nawet do 400 na m².

Przyczyną wspólnego gniazdowania jest zapewne przywiązanie pszczół do miejsc urodzenia, albo jakaś wrodzona wzajemna atrakcyjność.

Jak to już wyżej zostało stwierdzone, niemal u wszystkich pszczół samotnych matka pszczela ginie przed osiągnięciem dojrzałości przez potomstwo. Przykładem jednak odstępstwa od tej reguły jest jeden z największych naszych smuklików - Halictus ąuadricinctus. Samica wygrzebuje chodnik w gliniastym gruncie, a na jego końcu buduje duże skupisko komórek. Po złożeniu ostatniego jaja matka nie opuszcza swego wielokomorowego gniazda, lecz jest jeszcze obecna przy wychodzeniu z poczwarek potomstwa. Zachowanie to przypomina podspołeczny stopień rozwoju. Więcej podobnych przykładów znajdujemy w obrębie rodzaju Ceratina, obejmującego w zasadzie samotnie żyjące pszczoły. Każda samica buduje swoje własne gniazdo, następnie je prowiantuje i składa jaja. Niektóre jednak gatunki przejawiają cechy dość niezwykłe jak na samotne pszczoły. Matki mogą chronić przed pasożytami swoje niedojrzałe potomstwo. Niektóre samice przebijają przegrody między komórkami w celu kontroli i czyszczenia komórek, po czym przegrody te na powrót odbudowują. Prócz tego matki C. (Ceratinida) japo-nica i C. (C) Jlavipes mogą też towarzyszyć już swemu dorosłemu potomstwu dożywając drugiego roku (Sakagani, Maeta 1977). Aczkolwiek wszystkie samice Ceratina gromadzą pokarm w swoich komórkach, niektóre gatunki należy zaliczyć do podspołecznych z uwagi na kontakty i sprawowanie opieki nad potomstwem.

Gromadny tryb życia występuje wśród Andrenidae, Megachilidae oraz Halictidae (Halictinae i Nomiinae). W rozumieniu Michenera, grupy samic pewnych gatunków używają jednego, złożonego gniazda, jednak każda z nich buduje i prowiantuje swoje własne komórki. Brak jest tutaj elementu wspólnej opieki nad potomstwem. Jednak korzyści takiego systemu są wyraźne, bowiem jeden wspólny korytarz wejściowy daje oszczędność w pracy, a przy tym obrona całego gniazda jest dzięki temu skuteczniejsza i łatwiejsza. Gromadne atrybuty cechują gatunki z rodzaju Panurgus. W jednym gnieździe europejskiego gatunku P. calcaratus Sco-poli pracuje kilka (np. pięć) samic. Wszystkie one korzystają z jednego głównego korytarza, lecz każda wygrzebuje sobie osobny, boczny korytarz. Brak jest natomiast kooperacji zarówno w budowie komórki oraz w ich prowiantowaniu (Knerer 1980).

Podobne zachowanie można obserwować u pszczolinki - Andrena labialis (Kirby). W jednym gnieździe pracują najczęściej 2 lub 3 samice, które wspólnie budują od 18 do 36 komórek lęgowych. Praca wewnątrz gniazda, przy budowie kanałów bocznych z komorami lęgowymi, odbywa się po zakończonych lotach, wieczorem i nocą. Gatunek ten zasługuje na uwagę również jako zapylacz roślin motylkowych, między innymi lucerny i koniczyny. Gniazda A. labialis są budowane najczęściej na drogach polnych lub w ich sąsiedztwie. Przy zastosowaniu sztucznej hodowli, gatunek ten mógłby być wykorzystywany do zapylania.

Przykładem niemal społecznych pszczół mogą być Euglossinae. Są one jedynymi przedstawicielami Apidae, u których nie nastąpił rozwój stosunków właściwie społecznych (Wilson 1979). W obrębie Euglossa występują zarówno gatunki w pełni samotne, jak niemal społeczne. Cechą niemal społecznego zachowania jest nie tylko zgodna budowa przez samice wspólnego korytarza wejściowego i jego wspólna obrona, ale także współpraca w konstrukcji i zaopatrywaniu w pokarm komórek dla potomstwa, aczkolwiek nie występuje tu jeszcze podział pracy. Wszystkie samice budują gniazda i prawdopodobnie wszystkie od czasu do czasu składają jaja.

Z punktu widzenia socjologii pszczół niezwykle interesującą jest rodzina Halictidae. Te niewielkich rozmiarów pszczoły, między innymi z rodzajów Halictus, Lasioglossum i Evylaeus (ostatni przez niektórych badaczy uważany za podrodzaj Lasioglossum), charakteryzują się zmiennością zachowania od gatunków całkiem samotnych do właściwie społecznych. W Polsce do wymienionych rodzajów należy 70 gatunków. Jest to bardzo trudna pod względem taksonomicznym grupa pszczół, z powodu małego zróżnicowania morfologicznego wielu gatunków. Zdarzają się również tzw. gatunki bliźniacze, których przedstawiciele są prawie identyczni pod względem zewnętrznej budowy. Gniazda społecznych Halictinae zawierają od 2-3 osobników do kilkuset. U większości gatunków właściwie społecznych królowe różnią się od robotnic jedynie cechami fizjologicznymi, jak budowa jajników i zachowanie. Prawie wszystkie gatunki z rodzajów Halictus budują gniazda w ziemi, co w przypadku pszczół jest cechą prymitywną. Jest to najprawdopodobniej pozostałość po ich przodkach, osach grzebiących Sphecoidea.

Z socjalnego charakteru gatunków z rodzaju Halictus zdawało sobie sprawę wielu autorów, lecz dopiero Stoeckhert (1923) na podstawie obserwacji odkrył u Lasioglossum malachurum (K.) obecność kasty robotnic. Był to pierwszy przedstawiciel Halictidae uznany za społeczny.

Stopnie rozwoju instynktu społecznego u rodzajów Halictus przedstawiła Platcaux-Quenu (1962):