img681

by, które same reprezentowały takie stanowisko. W 65 procentach rozpoznawały w postaci stojącej z boku przedstawiciela własnych poglądów (tabela 12).

Test ten nie jest jednak zadowalający, bo nawet przy tak wyraźnej opinii większości na korzyść jednej strony wyniki są bardzo niejednoznaczne. W innej próbie z tymi samymi obrazkami, przy mniej spolaryzowa-

Tabela 12. Członek DKP sędzią? —- test izolacji

Czy w społeczeństwie panuje przekonanie, że niektóre poglądy są przyczyną izolacji? Pytanie: „Wróćmy do pytania, czy ktoś, kto jest członkiem DKP, może pełnić funkcję sędziego... Widzimy tutaj kilka osób, które właśnie o tym rozmawiają. Są dwie opinie: zgoda i sprzeciw wobec stanowiska sędziego dla komunisty. Co, twoim zdaniem, powiedziała osoba, która stoi nieco z boku (w co drugim wywiadzie: siedzi osobno przy stole)? Czy jest za tym, aby komunista mógł być sędzią, czy też jest temu przeciwna?”.

Ogół społeczeństwa	Obrazek przedstawiający osobę
	siedzącą (%)	stojącą (%)
Osoba z boku jest:
za zatrudnianiem członków DKP	33	46
na stanowisku sędziego
przeciwko	34	33
nie ma zdania	33	21
	100	100
n —	466	516

Zwolennicy opinii mniejszości — członkowie DKP powinni mieć prawo być sędziami — wiedzą lepiej niż ogół, że taki pogląd powoduje izolację wśród innych ludzi.

Zwolennicy opinii mniejszości: Członkowie DKP powinni mieć prawo być sędziami

Osoba z boku jest:
za zatrudnianiem członków DKP	45	65
na stanowisku sędziów
przeciwko	29	21
nie ma zdania	26	14
	100	100
n =	83	79

Źródło: Allensbacher Archiv, IfD-Umfrage 3028, kwiecień 1976.

nych poglądach: „Kogo życzyłbyś sobie na stanowisku kanclerza?”, gdy 44 procent opowiadało się za Helmutem Schmidtem, a 35 procent za Helmutem Kohlem (kwiecień 1976), wynik był jeszcze bardziej nieoczekiwany: obie grupy, zwolennicy Schmidta i zwolennicy Kohla, wykazywały tendencję do przypisywania własnego poglądu osobie stojącej z boku.

Początkowo testu zaniechano, później podjęto go na nowo, jednak z innym zadaniem diagnostycznym¹⁰. Nie zrezygnowano z zamiaru empirycznego zbadania za pomocą testu obrazkowego, czy społeczeństwo wie, jaki pogląd jest przyczyną izolacji. Do zachowania odpowiadającego logice spirali milczenia wystarczy oczywiście nawet wiedza podświadoma. Opisana przez Fromma tendencja, zgodnie z którą każdy świadomie czu-je się indywidualistą, „dojrzałym obywatelem”, pomijając naturę społeczną, nie sprzyja tego rodzaju świadomym obserwacjom. Mimo to w wywiadzie demoskopowym można wykazać, że ludzie wiedzą, jakie opinie narażająjednostkę w danym kraju i w danym czasie na niebezpieczeństwo izolacji.

Trzeba jednak wyostrzyć pytania testowe, posłużyć się sytuacjami skrajnymi, w których nawet człowiek bardzo gruboskórny widzi wyraźnie zagrożenie izolacją.

Kogo się wyklucza?

We wrześniu 1976 roku, na krótko przed wyborami do Bundestagu, pojawiły się w wywiadach Instytutu dwa tego typu pytania. Jedno brzmiało: „Na obrazku widać samochód z przebitą oponą. Na tylnej szybie auta umieszczono nalepkę, nie można jednak odczytać wypisanej na niej nazwy partii. Jak sądzisz, nalepki jakiej partii stwarzają największe zagrożenie przebicia opon i jaką partię popierasz?”. Prawie połowa ludności, 45 procent, pozostawiła pytanie bez odpowiedzi. Wynik był jednak zdecydowany: odpowiedzi podzieliły się wyraźnie pomiędzy trzy partie reprezentowane w Bundestagu: 21 procent wymieniło CDU/CSU, 9 procent SPD, 1 procent FDP. Tabela 13 pokazuje całkowity rezultat. Zwolennicy CDU/CSU czują się najbardziej zagrożeni, zwolennicy FDP dostrzegają niewielkie zagrożenie dla siebie i dość duże zagrożenie dla zwolenników CDU/CSU. Zwolennicy SPD nie czują się zbytnio zagrożeni, w przeciwnym wypadku bowiem —jak zwolennicy CDU/CSU — ocenialiby własne zagrożenie jako znacznie większe niż zagrożenie innych partii.

73