IMG
30

III. POJĘCIE TEKSTU

TEKST I STRUKTURY ZEWNĄTRZTEKSTOWE

Zdefiniowanie pojęcia „tekst” jest trudne. Trzeba przede wszystkim zaprotestować przeciw utożsamianiu „tekstu” z całością dzieła artystycznego. Szeroko rozprzestrzenione przeciwstawianie tekstu jako pewnej realności koncepcjom, ideom, wszelkiego rodzaju sensom^ w których dostrzega się coś nazbyt chwiejnego i subiektywnego, jest — przy całej swojej zewnętrznej prostocie — mało przekonujące.

Dzieło sztuki, będąc określonym modelem świata, pewnym komunikatem w języku sztuki, nie istnieje po prostu poza tym językiem, jak i poza wszelkimi innymi językami komunikacji społecznej. Dla czytelników próbujących je rozszyfrować za pomocą dowolnych, subiektywnie wybranych kodów znaczenia będą różne, ale dla człowieka, który chciałby mieć do czynienia z tekstem wyrwanym z całości związków zewnątrztekstowych, dzido w ogóle nie mogłoby być nośnikiem żadnych znaczeń. Całość historycznie powstałych kodów artystycznych, które czynią tekst znaczącym, należy do sfery związków zewnątrztekstowych. Ąle są to związki najzupełniej realne. Pojęcie „język rosyjski” jest nie mniej realne niż „tekst w języku rosyjskim”, chociaż jest to realność innego typu i metody jej badania będą także inne.

Zewnątrztekstowe związki dzieła mogą być opisane jako relacja zbioru elementów zawartych w tekście do zbioru elementów, z którego wybrano użyty element. Jest zupełnie oczywiste, że użycie pewnego rytmu w sys-

ternie nie dopuszczającym innych możliwości albo dopuszczającym wybór między dwoma lub pięcioma równie prawdopodobnymi sposobami budowy wiersza, spośród których poeta wykorzystuje jeden — dają nam całkowicie odmienne konstrukcje artystyczne, chociaż materialnie utrwalona strona utworu — jego tekst — pozostaje nie zmieniona.

Należy podkreślić, że struktura zewnątrztekstowa jest tak samo hierarchiczna jak cały język dzieła sztuki. Przy tym na różnych poziomach hierarchii ten czy inny element tekstu będzie wchodził w rpżne związki zewnątrztekstowe (czyli otrzyma różną wielkość entropii). Jeśli więc określimy pewien tekst jako rosyjski utwór poetycki, to możliwość użycia w nim dowolnej z miar jednakowo właściwych wierszowi rosyjskiemu będzie w każdym przypadku jednakowo prawdopodobna. Jeśli zawęzimy granice chronologiczne konstrukcji zewnątrztekstowej, w którą będziemy wpisywać dany tekst, do kategorii „utwory poety rosyjskiego z XIX wieku” albo uczynimy to samo z gatunkiem („ballada”), prawdopodobieństwa ulegną zmianie. Ale tekst w jednakowej mierze należy do wszystkich tych struktur i to trzeba mieć na uwadze określając wielkość jego entropii.

To, że przynależność tekstu do różnych gatunków, stylów, epok, autorów itp. zmienia wielkość entropii poszczególnych jego elementów, nie tylko zmusza nas do rozpatrywania związków zewnątrztekstowych jako czegoś w pełni realnego, lecz ukazuje także pewne drogi pomiaru tej realności.

Należy różnicować związki zewnątrztekstowe na poziomie języka artystycznego i na poziomie komunikatu artystycznego. Przykłady pierwszych przytoczyliśmy wyżej. Drugie — to przypadki, gdy użycie tego czy innego elementu, znacząca nieobecność, „minus-chwyt” staje się organiczną częścią graficznie utrwalonego tekstu. Takie są na przykład opuszczenia strof oznaczonych numerami w końcowych partiach Eugeniusza Oniegina, dokonana przez Puszkina zamiana gotowego zakończenia