IMG05 (16)

lxvih •KSIĘGI* A »PAROLES«

interesującą analizę sytuacji proletariatu >v ustroju kapitalistycznym, w imieniu proletariatu wysuwa też konkretne postulaty polityczne. Z drugiej jednak stro-1 ny, rewolucjonizm Lamennaisgo jest bardzo niekon«l sekwentny, co chwila wikła się w sprzecznościach wskazań filantropijnych i złudzeń liberalnych. Utopia jego, związana z gorącą obroną własności prywatnej, ma wyraźny drobnomieszczański charakter.

Mickiewicz nie zaatakował własności prywatnej w Księgach, a z jego ówczesnych pism publicystycznych wynika, że był jeszcze daleki od rozwiązywania tej'; problematyki w duchu socjalizmu. Sprawa ta zresztą; inaczej przedstawiała się dla ideologa demokracji polskiej, działającej pod rosnącym naporem chłopskiego żądania ziemi, niż dla szermierza praw proletariatu^ francuskiego. Wszakże dla oceny Ksiąg nie jest obojętny fakt, że Mickiewicz uniknął piętna kramarskiej przezorności, że nie oddał swego pióra na obronę praw sklepikarzy i drobnych fabrykantów, której tyle miejsca poświęcił Lamennais. Mickiewicz zlekceważył, jak na idealistę filozoficznego i życiowego przystało! problematykę ekonomiczną nowej cywilizacji. Ale był w tym lekceważeniu wielki ładunek zaufania do mas ludowych, których dążenia uznał Mickiewicz za swoje.

Historia podobieństw i różnic między Księgami a Pa-roles dun croyant dowodnie wskazuje na pokrewień?.; stwo koncepcji Mickiewicza z zachodnio-europejską

romantyczną myślą społeczną. Pozwala też zrozumieć źródła sukcesu Ksiąg w kręgach czytelników cudzoziemskich, dla których Mickiewicz był i bodaj że do dziś często jest przede wszystkim autorem Ksiąg piclgrzym-stwa, bojownikiem o wolność na skalę międzynarodową. Popularność Ksiąg przetrwała bowiem długo. Książeczka ta stanowiła ulubioną lekturę w tych momentach i w tych krajach, w których narastał ruch narodowowyzwoleńczy. I tak jeszcze w naszym stuleciu został wydany przekład Ksiąg na język gaelicki w okresie walk o wolność Irlandii. ■

Natomiast w Polsce bezpośrednia aktualność Ksiąg jako lektury patriotycznej skończyła się właściwie po powstaniu styczniowym. Zarówno ich program walki narodowowyzwoleńczej, jak i typ utopii społeczno-re-ligijnej straciły swoje znaczenie w zmienionych warunkach historycznych. Mnożyły się też, zwłaszcza w opracowaniach naukowych wychodzących z kół konserwa-tywno-katolickich i ugodowych, zarzuty godzące w brak „trzeźwości politycznej" poety. Za złe miano Mickiewiczowi lekkomyślny entuzjazm rewolucyjny, nadużywanie uczuć religijnych dla celów politycznych, stronniczość narodową, idealizujący stosunek do przeszłości Polski. Typowym reprezentantem takiej postawy wobec Ksiąg jest Stanisław Tarnowski jako autor głośnej rozprawy O „Księgach pielgrzymsłwa", opublikowanej w r. 1889. Z drugiej strony powstała tendencja do wygładzania sprzeczności ideowych utworu, do inter-