IMG61

IAULUSŁ K0W2AN

da; „Wiedzcie, że tajemnicą sztuk jest poprawiać naturę” - przypominał V (° Wagner wyraził się jeszcze lapidarniej: „Sztuka zaczyna się tam, gdzie ' ^tJi

201

■ zas „dy zawody sportowe tworzą kategorię a g ó n. Te ostatnie są więc jako gra, ale nie jako sztuka widowiskowa. Roger Caillois akcentuje

^międry grą kompetycyjną a grą symulacyjną. „W istocie, wyścig talar-pbokserskie czy zapaśnicze, mecz piłki nożnej, tenisa czy polo stanowią r _s0j,[_e widowiska z kostiumami, uroczystym otwarciem, odpowiednią [kurzonym przebiegiem. (...) Naturą tych widowisk pozostaje a gón, ale no-⁰ jewnętrzne cechy przedstawienia"¹⁴. Chętnie przestawiłbym akcenty po-

Ueiu0i__

. odpowiadałoby naszemu rozróżnieniu jakową, między ich przejawami. (Ze względów praktycznych nadal używać |ję terminu „widowisko” w znaczeniu „sztuki widowiskowej" czy „produktu sztu-y widowiskowej", i tak go też należy rozumieć, jeśli nie zaznaczono inaczej).

Richard Schechner w swym szkicu Przyczynek do teorii i krytyki dramatu¹⁵ wy-03 pięć kategorii „działań typu widowiskowego”: zabawy, gry, sport, teatr i ty-0 stwierdzając, że „teatr ma więcej elementów wspólnych z grą i sportem, niż z za-bawą i rytuałem". Autor sporządził tabelę obrazującą związki formalne między tymi kategoriami; rzecz charakterystyczna, że jeśli chodzi o interesującą nas kwestię, czy 'dtialanie odbywa się według scenariusza", tabela Schechneta daje odpowiedź „nie” w wypadku zabaw, gier i sportów, „tak” w wypadku teatru, „zazwyczaj" w wypadku lytualu. A więc pod tym względem podział przebiega jednak między widowiskami typu teatralnego i rytualnego a widowiskami o nieprzewidzianym rezultacie.

Wracając do naszego rozróżnienia powiemy przykładowo, że po dwóch przeciwległych stronach tej linii podziału znajdą się zawody kolarskie i cyrkowy nu-mer na rowerze, hokej i rewia na lodzie, konkurs hipiczny i woltyżerica, regaty i panda morska.

Przyjmując ten roboczy podział, nie na leży upatrywać w nim sztywnych granic. W większości gier i zawodów sportowych tkwi pewien element sztuki widowiskowej. Niektóre formy widowiska narodziły się jako gry i dopiero w wyniku ewolucji historycznej przybrały charakter sztuki widowiskowej. Na przykład turniej rycerski, zanim stal się popisem jeździeckim lub baletem konnym (we Fran-cjicttnousel), przeszedł przez różne stadia walki pozornej zatracając stopniowo element współzawodnictwa, istnieje takie problem widowisk czy gier pseudokompe-tycyjnych, jak walki zapaśnicze o wyniku z góry przewidzianym przez organizatorów i zawodników; tego rodzaju widowisko przestaje być grą kompetycyjną, nie należy już do zawodów sportowych, lecz do sztuki widowiskowej. W takich zaś konkurencjach sportowych, jak zawody gimnastyczne i akrobatyka, element kom-petycyjny jest mało dla widza dostrzegalny, ponieważ o zwycięstwie nie decyduje bezpośrednie zmierzenie się zawodników, lecz mniej lub więcej subiektywna ocena jury (podobnie jak w konkursie tanecznym).

Pozostaje drugie znaczenie słowa „sztuka”, pozwalające na k i\ mniej płynnych: sztuka w jej sensie pierwotnym - to, co jest twore |ll (chodzi zarówno o sam proces tworzenia, jak i jego wynik). Ars (g_r> ^,ZtUcV od starożytności związana z pojęciem naśladowania, sztuczności, przeći^ C się w pewnej mierze naturze jako coś pochodnego i wtórnego w stosunt^fc

natura". Wielu estetyków i artystów podkreśla z naciskiem, że dzieło reprodukcją życia, że celem sztuki jest re-prezentowanie natury. Co nie |&|§ dza, by rzeczywistość reprodukowana czy reprezentowana przez sztukę rozuJu na była w możliwie najszerszym sensie (a więc również rzeczywistość psychic_!f. sen, marzenie, wyobraźnia itd.). Przyjmiemy to rozróżnienie między sztuką a p ciem po to, by pomogło nam ono wytyczyć rozległe obszary sztuki widowisk^ Nie przez przypadek pominęliśmy w dotychczasowych rozważaniach walki by. ków, igrzyska gladiatorów, turnieje rycerskie, wyścigi konne, zawody sportowe, jak-kolwiek są one par aęellence widowiskami. Są widowiskami, ale nie należą do wy. tworów sztuki widowiskowej. Zgodnie ze wspomnianym przeciwstawieniem, 4 sztuki widowiskowej zaliczamy imprezy, których przebieg i rozwiązanie są z gfy. przewidziane i zaplanowane, których tok, a zwłaszcza końcowy rezultat nie mogą być w sposób istotny zmienione w wyniku niekontrolowanej interwencji żyda. Je-Ili chodzi o wszelkiego rodzaju zawody i walki, ich rezultat jest i powinien pozo-stać nieprzewidziany, ponieważ ta właśnie cecha stanowi istotę owego typu widowisk. Chociaż ich wynik bywa często do przewidzenia flak we wszystkich zjawiskach życiowych), istotne jest, aby nie był z góry zaplanowany.

W swej książce na temat gier Roger Caillois podkreśla ich aspekt nieprzewi-dzialny: „Niepewność co do rozwiązania musi trwać do końca. (...) W zawodach sportowych siły zawodników winny być zrównoważone, aby każdy z nich mógł do ostatka bronić swej szansy. [...] Przebieg z góry wiadomy, bez możliwości pomyłki lub zaskoczenia, wyraźnie prowadzący do nieuchronnego rezultatu, sprzeczny jest z naturą gry. Potrzebne jest stałe i nieprzewidziane odnawianie się sytuacji, jakie ma miejsce przy każdym ataku i przy każdej ripoście w szermierce czy w piłce nożnej, przy każdej wymianie piłki w tenisie l-..]"¹². Grę określa Caillois jako działalność „niepewną” to znaczy taką, „której przebieg nie powinien być ustalony ani wynik uprzednio dany .

Zaskakujący może wydawać się fakt, że do swej klasyfikacji gier Roger Caillois włącza teatr i sztuki widowiskowe. Trzeba przyznać, że pojęcie gry jest u niego bardzo szerokie, ponieważ obejmuje cztery kategorie: gry kompetycyjne (a gón), gry hazardowe (aića), gry symulacyjne czy naśladowcze (m i m i c r y) i gry oszołomienia (ilinx). Sztuki widowiskowe zostały umieszczone w kategorii mi-

O różnorodności i granicach sztuki widowiskowe)

i*»

V sobie widowiska z kostiumami, uroczystym otwarciem, odpowiednią litur-

Ar~

r m

zdania mówiąc, że widowiska sportowe noszą zewnętrzne cechy przed-I®-—^ lęęz że ich naturę stanowi agon, a więc współzawodnictwo. Co wła-naszemu rozróżnieniu między widowiskiem a sztuką

¹¹ La jewt et ta homma. U mufie « te nertige, wyd. rozszerzone, Galllmard Pani 1961 i. 38-39. (Por. R. Caillois, Żywioł i lad, Warszawa 1973, i. 303).

La jeu* et les homma..,, i. 43.

¹⁴    Ibidem, t. 66.

¹⁵    Druk w „Dialogu” 1967, nr 1, przel. M. Semil.