IMG62

Z drugiej strony uchować trzeba dość szeroki

1    rrr-——r    ^mawei4₍

wet w tak niewątpliwych i zinstytucjonalizowanych rodzaj_aci Są* \ wej jak teatr dramatyczny. Commcdia deH'arte jest tu p_r2yU Jłl Ichętnie pnytaczanym. Również w dobie obecnej istnieje pew( ^ bjfotj cji celowo nie narzucającej przedstawieniu ostatecznego Jcsztalt_u wR? o formach Improwlzarorskich we współczesnym teatrze tureclcim ^(1% do tradycji „orta ojunu"¹⁶. Aby można było mówić o sztuce wid starczy, iż przestrzega się z góry ustalonego wątku i rozwiązania, Ą^oA iwiadkami prób przekroczenia i tej granicy. Przypomnijmy ekspejy ców czechosłowackich: film Człowiek i jego dom, którego projekcja n_r *ⁿⁱ V dziesięć razy, by wykonawca głównej roli mógł zaproponować publi^^ \ nie jednej z wielu wersji dalszego ciągu - a przygotowano ich w j_unij siąc. Albo eksperyment zachodnioniemicckiego aktora i draniatóp|₈ ^ty; Pórtnera polegający na zaprezentowaniu aktorów i skłonieniu publfej^j! ® myilania akcji. Zbliżamy się tu do zjawiska zwanego happeningiem, u.^C \ dziesięcioletniej historii wytworzyło szereg odmian i posiada już niemałą ||| B fię (m.ln. prace Jcana-Jacques’a Lcbcla we Francji i Michaela Kirby iy Zjednoczonych). „Zrealizować happening, znaczy to stworzyć sytuację, może się powtórzyć dwa razy z rzędu" - pisał Salvador Dali, zaś francuski teo^ tyk tej formy widowiskowej, Gilbert Tarrab, twierdzi: „Happening nie jest, |jt biorąc, zjawiskiem teatralnym. Nie jest on nawet »widowiskiem« w zwykłym m* czeniu tego słowa"¹⁷, Wszystkie te próby i usiłowania mają na celu wypro^, sztukę widowiskową poza nią samą, nadać jej pozory autentycznego życia z tyn, co w nim spontaniczne i nieprzewidziane.

Zwróciwszy uwagę na płynność granic między rozległym obszarem sztuki widowiskowej a życiem (nie został tu jeszcze uwzględniony aspekt socjologiczny tego zagadnienia, określający stosunki wzajemnej zależności między sceną a widownią), wypada podkreślić arbitralność i schematyczność pewnych tradycyjnych podziałów, Iconwencjonalnoić i dwuznaczność niektórych terminów w tej dziedń-nic, powtarzających się z konieczności w niniejszych rozważaniach,

Po pierwsze, granice dzielące niektóre rodzaje widowiskowe są niezwykle giętkie, czasem wręcz nieuchwytne, jako że rodzaje te wzajemnie na siebie zachodzę, Balet i pantomima, marionetki i automaty, recytacja i monodram, projekcja ni' choma i film - oto pary rodzajów tak do siebie zbliżonych, że powstają niekiedy wątpliwości, do którego z nich należy dany spektakl.

Po drugie, istnieją pewne instytucjonalne formy widowiska składające się z różnorodnych elementów. Tak jest w wypadku cyrku, rewii, niektórych obchodów czy festynów. Music-hall, na przykład, stanowi „pewnego rodzaju dodawankę i melanż elementów najróżniejszego pochodzenia", „cudowny worek, do którego zostały

⁶ Pisała o tym Mnlfiotzatn Łubęcka-Koechcnwn, rob, „Dialog" 1966. nr 10.

O różnorodności i granicach sztuki widowiskowej

j gdzie się zasymilowały składniki pochodzące z różnych stron"¹⁸, Nutne-tewiowego lub cyrkowego - piosenka, popis akrobatyczny czy żongler-|f|| pantomima, tresura zwierząt - są skądinąd formami niezależnymi, auto-' l_ Na festyn publiczny składa się wiele rodzajów widowiskowych, „Zda-■ (jawi, że w czasie festynu wystawiona bywa sztuka dramatyczna lub opera; ^ jdstza się, by zabrakło w nim tańca czy baletowych wstawek, [...] jakkolwiek występuje w festynie pod postacią sztuk, librett, rozmaitych mów, daje się „ nim zauważyć przewaga technik»teatru milczenia*, jak taniec, pantomima, li-Jjgjlowic i akrobaci, automaty, iluzjonistyka i maszyneria, wodotryski i fajer-oj, Te elementy, nieraz krańcowo różne, podporządkowane bywają z góry zalo-i^piu celowi o charakterze zazwyczaj alegorycznym. W ten sposób pod płaszczyzn baśni mitologicznej, heroicznej lub feerycznej czci się władcę, wielmożę, wici-u, jarzenia państwowe, zwycięstwo czy pokój. Festyn publiczny jest więc jukiem sztuki widowiskowej z dwóch względów: 1) ponieważ składają się nań autonomiczne formy widowiska, 2) ponieważ stanowi on całość skrupulatnie przy-gotowaną i wyreżyserowaną. Widowiskiem nazywamy występ piosenkarski, numer akrobatyczny, pokaz ogni sztucznych itp,; miano widowiska nadaje się również formom zbiorowym, jak cyrk, rewia czy festyn publiczny. W istocie, jedne i drugie są produktami sztuki widowiskowej, ale na dwóch różnych płaszczyznach z punktu wi-dzenia zarówno strukturalnego, jak i instytucjonalnego.

Z trzecim typem komplikacji mamy do czynienia w wypadku form mieszanych, gdzie poszczególne rodzaje widowiskowe sprzęgają się, uzupełniają i przenikają nawzajem. Prostym przykładem jest zharmonizowany z grą wodottysków występ tancerki, która ruchami ciała nadaje strumieniom wody okteślone kierunki i kształty. Ale bywają wypadki bardziej złożone. Niewiele jest zjawisk tak różnych z punktu widzenia techniki i teorii sztuki, jak kino i teatr żywego aktora, jednakie stosowanie projekcji i filmu w przedstawieniach teatralnych doprowadziło do powstania formy kombinowanej - Jatema magica" Radoka i Swobody (1958), która w jednym widowisku splata aktora z krwi i kości i jego sfilmowany obraz, włączając także inne komponenty, jak np. film animowany. Do gatunków mieszanych należy m.in. forma eksperymentalna, której podstawą jest balet: w dążeniu do integracji tekstu poetyckiego z tańcem, Maurice Bćjart wystawił na XXI Festiwalu w Awinionie widowisko pt. Messe pour !e temps ftóent, łączące w sobie wiele rodzajów „czystych". „Czy to jest balet? Czy kantata? Czy poemat? Czy mimo-dram? jest to jakby wszystko to jednocześnie, ale nie jest niczym takim w szczególności. (...) Tańczy się to, śpiewa, mówi, gra a przy tym przeniesieni jesteśmy w świat, który ma jeszcze dodatkowy wymiar" - pisał o tym spektaklu Claude Ro-stand¹⁰.

W J, Fcschottc, Histoire du mutfc-WI, RU:F., Parts 1965, s. 9 i 58.

W Chttetout, Le merve$eux a le „tluMm du illence" en France i partit du XVII' Ale, Mouton, La Haye-Parli 1965, i. 312-313.

10 i»num I iM/rnlra". 28 VIII1967. Bćinct kontynuuje swe pógukltwttla w widowiskach