IMG 30

Część 1, rozdział VII

Porównywanie zatem nic innego nie jest tylko podwójna uwaga: zależy na dwóch czuciach, których wyłącznie od innych czuciów¹ doznajemy.

Przedmiot bywa albo obecny, albo nieobecny. Jeśli jest obecny, uwaga jest czuciem, -które w nas natenczas ten przedmiot sprawuje; jeśli nieobecny, uwaga jest przypomnieniem czucia, które dawniej sprawił. Temu to przypomnieniu winniśmy zdolność porównywania przedmiotów nieobecnych, tak jak porównywamy obecne. Ale o pamięci niżej rzecz będzie.

. ,    .    Nie możemy porównywać dwóch

Sąd, sądzeme (jttdtctum)    %    \    *    ,

przedmiotów, czyli razem doznawać dwóch czuciów, które w nas wyłącznie od innych te

przedmioty sprawują², żebyśmy razem podobieństwa lub różnicy między nimi nie postrzegali. Postrzegać zaś podobieństwo lub różnicę, jest to sądzić. A zatem sąd³ jest tylko, czuciem⁴ (Grammaire, cz. I, rozdz. 4).

Jeżeli przez pierwszy sąd poznałem jeden stosunek, żebym poznał drugi drugiego sądu potrzebuję. Chcę na przykład wiedzieć różnicę między dwoma drzewami; zważę ich kształt, pień, gałęzie, liście, owoce itd. Wszystko to następnie porównam, zrobię pewny ciąg sądów; a że w takim razie zdało się łacinnikom, że uwaga niejako się odbija (reflectitur) od jednego przedmiotu do drugiego, władzę

Rozwaga (Refleacio)

■

n

o

fi o

iii

63

Rozbiór władz duszy

tę duszy nazwali reflexio: po polsku rozwagą nazywać

będziemy. Rozwaga więc, czyli refleksja nic innego nie

jest, jak tylko pewny ciąg sądów zrobionych przez pewny

ciąg porównań; a że w porównywaniu i sądzeniu są tylko

czucia, więc i w rozwadze są tylko czucia.

Poznawszy przez rozwagę te wła-wyobrainia (imaginatio)    ,    .

snosci, którymi się przedmioty

między sobą różnią, możemy przez tęż rozwagę zebrać w jeden przedmiot własności, które się osobno w wielu przedmiotach znajdują. Tak na przykład poeta tworzy sobie wyobrażenie bohatera, którego nigdy nie było. Wyobrażenia, które sobie wówczas robimy, są obrazami nie mającymi rzeczywistości prócz w samym tylko umyśle; i rozwaga takowe obrazy tworząca bierze nazwisko ima-ginacji, czyli wyobraźni.

„    ..... Teden sąd, który słowami wyra-

Rozumowanie (ratwcinatio)    ^J

żarn, może w sobie włącznie (implicite) zawierać drugi, którego nie wyrażam. Mówić na przykład, że ciało jest ciężkie, to jest włącznie mówić, że upadnie, skoro utrzymywanym nie będzie. Otóż ten drugi sąd tak w pierwszym zawarty mogę wyrazić jako ciąg¹ pierwszego i z tej przyczyny mówię, że jest jego wnioskiem. Gdy powiem na przykład: To sklepienie jest ciężkie, przeto, jeśli nie jest dobrze oparte, upadnie, zrobię rozumowanie; i zrobić je nic innego nie jest, tylko wymówić dwa sądy wspomnianym podobne.

W rozumowaniu więc, równie jak w sądzeniu, są tylko czucia.

Drugi sąd powyższego rozumowania jest widoczi w pierwszym sądzie zawarty, jest wnioskiem, którego s

1

   W II i III wyd. opuszczone „czuciów**.

2

   Słówko „te“ przed „przedmioty⁴* dodane przez redakcję. W II i III wyd. wersja znacznie mniej wierna („czyli razem od dwóch przedmiotów doznawać czucia względem innych wyłącznego**).

3

   W II i III wyd.: „sąd (judicium)-,

4

W oryginale: wiU — dalszy ciąg.