IMG 78

C*$M 2, rozdział IX

domysłów Rzadko się zdarza przyjf^

do oczywistości: owsz_em ^ i wszystkich umiejętnościach i we wszystkich sztukach ® woli, niby omackiem, zaczynano*    v-    .    \

Z prawd poznanych domyślamy się innych, o który_cv jeszcze zapewnić się nie możemy. Domysły te zasadza' się pospolicie na okolicznościach, które bardziej podo bieństwo do prawdy niż sarnę prawdę ukazują; ale czę. stokroć stawią nas na drodze odkryciów¹, bo nas uczą, co mamy do postrzegania. To właściwie rozumiemy przez czynienie domysłów.

Najsłabsze wtedy są domysły, kiedy dlatego tylko coś za rzecz pewną twierdzimy, że nie widzimy przyczyny, dlaczego by to być nie miało. Jeśli można pozwolić sobie takowych domysłów, to chyba jako domniemań potwier-dzenia potrzebujących. Zostaje więc czynić postrzeżenia albo doświadczenia.

Zdaje się, że wiele mamy powodów do sądzenia, iż natura działa zawsze najprostszymi drogami. Stąd filozofowie sądzić zwykli, że z pomiędzy wielu środków do zrobienia czegoś służących natura wybrać koniecznie musiała te, które oni za najprostsze poczytują. Oczywista jest, że takowy domysł tyle tylko będzie miał mocy, ile zdolni będziemy poznać wszystkie środki i sądzić o ich prostości; co chyba bardzo rzadko zdarzyć się może*.

Domysły trzymają środek między ^P0dahn0i(JpZ^l°£Lm ^rÓZne oczywistością i podobnością, a częstokroć i sama podobność słabym tylko jest domysłem. Trzeba zatem różne stopnie podob-

¹ W II i III wyd.: „na drodze odkrycia prawdy".

* Go się tycze używania domysłów w historii dziejów ludzkich obacz Cours d’itudes, Hist. anc. ks. X, rozdz. 3, art. 8. (Nota autora).

W

I U

o

O rótnych stopniach pcwnotci    l i ^

I

ości uważać, bo może się ona zasadzać albo na Jo",mikach podobieństwa z czymś znajomym, albo na stosunkach irodków do celu^{1 2}, albo nareście³ na stosunkach przyczyn Jo skutków lub skutków do przyczyn.

Ziemia jest mieszkaną: więc i planety są mieszkane. Taka podobność jest ze wszystkich najsłabszą, ho na jednym tylko stosunku podobieństwa zasadzoną.

Lecz jeśli uważymy, że planety mają dzienne i roczne obiegi (molutiones) i że przez to części ich kolejno są oświecone i ogrzane; wszystko to nie zdajeź się być uczynionym w celu zachowania jakichś na nich mieszkańców? Podobność ta, na stosunku środków do celu zasadzona, więcej już ma mocy niż pierwsza. Z tym wszystkim, jeśli dowodzi ona, że nie sama tylko ziemia jest mieszkaną, nie dowodzi jednak, że wszystkie planety są mieszkane: bo co twórca natury w różnych częściach świat składających ku jednemu celowi powtarza, może być, że to czyni niekiedy dla samej osnowy powszechnego układu⁸, może nareście⁴ jakaś rewolucja zrobić pustynią z planety wprzódy miesz-kanej⁶.

Podobność na stosunku skutków do przyczyny lub przyczyny do skutków ugruntowana najwięcej ma mocy; staje się nawet dowodzeniem, kiedy ją zbieg wszystkich okoliczności potwierdza.

10*

1

¹ Dokładniej: na stosunkach podobieństwa, na stosunkach względem celu (sur des rapports de ressemblance, sur des rapports d la finj. | W II i III wyd.: „na koniec".

i W oryginale: il se peut qu'il ne le perrrutte quelquefois que comme me suitę du systłme generał — może być, iż na to niekiedy zezwala tylko jako na konsekwencję systemu ogólnego.

2

W II i III wyd.: „wreszcie".

3

^e W III wyd.: „mieszkanego".