IMGE37

208 Janusz Mucha

PODSTAWOWE POJĘCIA

W tekście tym kultura jakiejś zbiorowości rozumiana będzie selektywnie, jako szeroko akceptowane w niej, wyuczone, empiryczne wzory zachowań oraz grupowy. uświadamiany przez członków system normatywny. Termin „większość" będę rozumiał wyłącznie arytmetycznie. Termin „mniejszość” będę stosował natomiast jedynie w sensie socjologicznym. Idąc za jednym z klasyków tej problematyki, Louisem Wirthem. za mniejszość uznawać będę zbiorowość ludzi, „którzy, ze względu na swe cechy fizyczne czy kulturowe, odróżniani są od innych w społeczeństwie, w którym żyją. po to, aby ich odmiennie i nierówno traktować, i którzy, z tego powodu. uważają się za przedmioty zbiorowej dyskryminacji”’. Przy takim podejściu do problematyki mniejszości pamiętać trzeba o kilku sprawach. Nawet fizyczne cechy, na których oparty jest status mniejszościowy, definiowane są kulturowo. Status mniejszościowy zbiorowości wynika z tego, że nie ma ona wystarczającej siły, która broniłaby ją pized takim traktowaniem. Status mniejszościowy jest zbiorowy, a nie indywidualny i jednostki nie mogą się go łatwo pozbyć⁴. Dostrzegalne społecznie różnice między zbiorowościami mogą być w jednych przypadkach znaczne, w innych niewielkie. Różnice te mają charakter świadomościowy i dynamiczny. Mogą istnieć, ale przez jakiś czas nie być traktowane jako ważne. Mogą nabierać społecznego znaczenia, w oparciu o które tworzy się w danym zbiorze ludzi świadomość grupowa. mogą takie społeczne znaczenie tracić. Świadomość statusu mniejszościowego występować może tylko w części zbioru, charakteryzującego się posiadaniem danej wyróżniającej go cechy. Status mniejszościowy może więc być zmienny pod względem jego potencjalności/aktualności, biemości/czynności. Dyskryminacja nie musi być fizyczną agresją przeciw osobom. Może być atakiem na symbole grupowe, przybierać formę ety kiełkowania i społecznego wykluczania.

Jak wspominałem, zbiorowości czy grupy mniejszościowe określają siebie między innymi poprzez odniesienie do cech charakterystycznych dla innych grup funkcjonujących w danym społeczeństwie. W tekście tym mowa o mniejszościach kulturowych, gdyż bez względu na powody odróżnienia, mają one zawsze jakieś specyficzne systemy wartości, ideologie, obyczaje, sposoby życia, bądź też traktowane są przez innych jako posiadające te właśnie cechy. Takie podejście do problematyki jest oczywiście bardzo pojemne i rozciąga desygnat terminu zbiorowość kulturowa poza zbiorowości tradycyjnie nim obejmowane.

Samo domniemane istnienie tak rozumianych mniejszości oznacza, iż zakłada się istnienie jakiejś ..zbiorowości (grupy) dominującej”, niezależnie od liczbowych proporcji między nią a mniejszościami. Przez grupę dominującą kulturowo w danym społeczeństwie rozumieć będę taką zbiorowość, która (bez względu na powody) jest w stanie narzucić innym funkcjonującym w nim grupom swoje wzory zachowań i swój system normatywny jako konstytuujące całe dane społeczeństwo. Okre-śla ona siebie samą w pewnej co najmniej mierze poprzez odróżnienie siebie od grup mniejszościowych.

DOMINACJA KULTUROWA W POLSCE SOCJALISTYCZNEJ

Jak mi się wydaje, w Polsce sprzed roku 1989 wspólwyuępowaly w obrębie lwiego społeczeństwa dwie odrębne, niezbyt wewnętrznie spójne, wizje Iwiau, 'aspirujące do roli dominującej. Pierwsza to wizja socjalistyczna, oparta na przymo-ijt politycznym, ale do dziś silnie oddziałująca na mentalność polskiego łpdBOdfr I siwa. Grapa, która sprawowała rządy w latach 1944-1989, przyjęła marksistowską ideologię socjalistyczną. Zbiorowość ta była stosunkowo mała. ale przy pomocy czynników zewnętrznych zmonopolizowała środki przymusu fizycznego. Przy ich pomocy lub odwołując się do nich, usiłowała narzucić swą ideologię całej todoofci jjaju, a przynajmniej uniemożliwić propagownie w życiu publicznym innych systemów pekonań. Grupa ta kontrolowała prawie całkowicie środki masowego przekazi ga system edukacyjny, co umożliwiało jej przedstawienie własnej interpretacji jfjata jako jedynie trafnej. Próbowała odebrać prawomocność innym światopoglą-dom. Te odmienne obrazy świata prezentowane były jako „wsteczne" i fałszywe.

Zasadniczo odrzucano wolny i równoprawny dyskurs z innymi grapami kultu-(owymi. Jedyny typ polemik, dopuszczany przez tę grapę dominującą, to .dyskusja między światopoglądem marksistowskim a światopoglądem chrześcijańskim". pro-wadzona w latach 70. i 80. Nie była ona wolna ani równoprawna. Grapa kontroinjąa środki masowego przekazu przyjmowała do wiadomości empiryczny fakt istnienia janiejszościowych” poglądów i sposobów życia, ale też zakładała, że w drodze dyskusji powinny one zostać wyeliminowane. Nie zakładano, iż w wyniku tej dyskusji to grupa dominująca przejmie odmienny światopogląd⁵. Trzeba tu dodać, że wspomniany typ dyskusji podejmowany był przez niektóre środowiska chrześcijańsku, w tym blisko związane z hierarchią Kościoła rzymskokatolickiego. Pózytyw-| ne znaczenie tych debat widzę w podtrzymywaniu przez obie strony komunikacji I jakkolwiek ograniczona by ona nie była.

| Wspomniany wyżej typ stosunków między dominującą kulturą a kulturami mniej-szościowymi miał charakter konfliktowy, ale konflikt ten miał, zwłaszcza w latach 1 i 80.. dość łagodny przebieg. Grupy, które nie akceptowały dominującej ideoło-di, obawiały się fizycznego wykluczenia tego, że konflikt może rozszerzyć się poza sferę symboliczną i pociągnąć za sobą przymus fizyczny (który zresztą miał i pew-kj mierze miejsce), tak jak to się działo w poprzednich dekadach. Nie były więc antetesowane w rozszerzaniu gwałtowności i intensywności konfliktu. Grapa do-wijąca była aktywna, grupy mniejszościowe były raczej bierne i wycofywały się twiclu pól konfliktu. Rzadko publicznie kwestionowały oficjalny światopogląd i sta-oiy się raczej znaleźć dla własnej działalności jakieś akceptowalne nisze. Znajdo-nly się one w tym czasie w domu i w kościele.

Draga i w inny sposób dominująca wizja - to wizja „chrześcijańsko-narodowa". Większość społeczeństwa uważała, jak się wydaje, że głównym strażnikiem tradycji narodowej jest Kościół rzymskokatolicki. Komuniści, wyznawcy innych refign, i wierzący, traktowani byli na ogół przez większość jako mniejszości kulturowe.