IMGE59

SZE UOGÓLNIENIA WYNIKÓW BADAŃ EMPIRYCZNYCH

(.„1 Wyraźnie należy zaznaczyć, że niekodeksowe podejście do badań patologii społecznej okazało się tu bardzo płodne. Badając opinie i oceny mieszkańców sta-ry& i robotniczych przekonaliśmy się, że niektóre tzw. „typowe zjawiska pMotogkzne" (jak np. samobójstwa czy korupcja) w ogóle nie występują w części |H !<■ niii j badań (tych. które prowadzone były w pierwszej z czterech bada-nych dzidnic!. Natomiast spotkać można wiele takich zjawisk ocenianych negatywnie i Paktowanych jako „problem społeczny”, które najprawdopodobniej nie znalazłyby się w polu badania, gdyby zastosowano schematyczne podejście kodeksowe.

Przy kładem może tu być. w kilku postaciach występujące jako zjawisko patologiczne (w opinii mieszkańców tych dzielnic), złe odnoszenie się do ludzi starszych, brak szacunku dla nich, czy wreszcie - podkreślane jako bardzo poważne łamanie zasad współżycia społecznego - odmawianie ludziom starszym należnej im pomocy społecznej. Innym przykładem może być nieposzanowanie matki przez dzieci, Szacunek dla ojca wynika z jego ciężkiej pracy, ale złamanie tej zasady jest mniej ostro oceniane niż brak szacunku dla matki, która zawsze (nawet w stosunku do dorosłych dzieci l jest przedmiotem najwyższej czci w rodzinie i niejako gwarantem jej spójności. Wynika to ze specyfiki rodziny śląskiej¹⁵.

W trakcie badań stwierdzono wyraźnie zróżnicowanie ocen niektórych zachowań negatywnych społecznie ze względu na to, czy dokonują ich mężczyźni czy kobiety. Wspominamy o tym jeszcze przy innej okazji. Wreszcie podkreślić trzeba, że wszystkie zachowania, które podważają rolę rodziny i wypełnianie jej funkcji wychowawczych, były uznawane za zachowania patologiczne. Odnosiło się to też do całego kompleksu odpowiedzialności rodziny za proces wychowania dzieci.

Azy okazji badań inwentaryzacyjnych stwierdzono też pewną ciekawą zależność, otóż im bardziej ze względu na panującą w badanych zbiorowościach tradycję i podział ról w rodzinie dane zjawisko podlega kontroli konkretnego członka rodziny (ojca. matki, brata czy też teścia), tym dokładniej werbalizowane są zasady pMjponmniii i dokładniej opisywane różne zjawiska patologiczne łamiące te zasady. Im mniej dane zagadnienie poddane jest kontroli danego członka rodziny, tym mmą dokładnie jest podawana zasada i mniej wymienia się zachowań łamiących tę zasadę. Jak się jednak okazało w toku badań sprawdzających, nie oznacza to, by amdy te nie były znane wszystkim członkom rodziny i by nie były im znane kon-knt zachowania patologiczne, które łamią te zasady. Po prostu werbalizacja za-Mni jmf ■ od poczucia odpowiedzialności za określoną część życia rodzinnego.

I Staraliśmy się też zbadać konkretne zasady funkcjonowania ładu społecznego. ■Mtaf« z wartości społecznych, wyprowadzanych z nich norm społecznych i wzorów zachowań. a także z zasad funkcjonowania kontroli społecznej. Dynamika tego HIgMtaaKgo polega na tym. że wartości, normy i, choć już w mniejszym stop-ttfayachBirań są w miarę stałe, podczas gdy czynnikiem uruchamiającym IW* Mi jest praktyka kontroli społecznej. Jeśli kontrola społeczna nie

reaguje poprzez skuteczny system sankcji, jeśli poszczególne agendy kontroli apo* lecznej nie są uruchamiane mimo ewidentnego faktu złamania normy czy wzoru zachowań, oznacza to powolne zanikanie znaczenia wzoru czy normy, a rzutuje też na rolę wartości, z której norma czy wzór się wywodzi. Odwrotnie, jeśli nawet drobne wypadki łamania normy czy wzoru powodują ostre reakcje agend kontroli społecznej (i to zarówno formalnej, opartej na działaniach instytucji społecznych, jak i nieformalnej, opartej przede wszystkim na autorytetach społecznych), oznacza to wzmocnienie wzoru, normy i w konsekwencji wartości, z której są one wyprowadzane. Działa tu - prawie dosłownie - stara zasada consuetudo. jako wzmocnienia, i desu-etudo, jako wygaszania znaczenia normy.

Badając zagadnienia działania kontroli społecznej stwierdzono kilka ciekawych zależności. Otóż granice działania kontroli społecznej odnoszą się do granic przestrzeni społecznej dzielnicy, tej przestrzeni, która jest przez mieszkańców „zawłaszczana”, uznawana za „swoją”. Można też oznaczyć granice podmiotowe. W tym względzie najpełniej stosuje się ona do „swoich”, a najmniej do „obcych”, choć między tymi kategoriami wyróżnić można jeszcze kilka grup pośrednich. Jest to zagadnienie, które zresztą odnosi się w ogóle do funkcjonowania ładu społecznego wewnątrz dzielnicy^,A.

Przy okazji badania zagadnień funkcjonowania kontroli społecznej stwierdzono także dość szczególne zjawisko. Otóż w badanych zbiorowościach funkcjonuje pewna norma przyzwolenia łamania zasad ładu społecznego, obwarowana jednak szczególnymi warunkami i powodująca, że ktoś, kto z niej korzysta, naraża się na o wiele poważniejsze sankcje w wypadku jej złamania niż ten, kto z niej nie korzysta. Przykładem jest tu norma zachowania trzeźwości. Otóż przyzwolenie picia alkoholu i nawet wprowadzenia się w stan upojenia alkoholowego dotyczy pracujących i dobrze zarabiających mężczyzn, którzy pod wpływem alkoholu nie są agresywni, a na skutek faktu picia przez nich alkoholu nie cierpi w żaden (ani moralny, ani materialny) sposób ich rodzina. Wówczas jest to uznane za „nieszkodliwą” wadę osobistą. Jeśli jednak granica ta zostanie złamana, zwykle uruchamia się ważne sankcje społeczne, aż po sankcje naznaczenia społecznego włącznie. Reagują wówczas zarówno agendy kontroli formalnej (np. w zakładzie pracy, ale i w parafii), jak i agendy nieformalne, zazwyczaj w postaci negatywnej oceny przez uznane w dzielnicy autorytety społeczne.[...]

PERSPEKTYWY BADAŃ JAKOŚCIOWYCH

[...] Sprawa stosunku badań ilościowych do jakościowych w dziedzinie zjawisk patologii społecznej nie powinna być stawiana na zasadzie opozycji. Nie można bowiem twierdzić, że uprawianie wyłącznie podejścia jakościowego w jednoznaczny sposób polepszyłoby nasz stan wiedzy i pozwoliło na całkowite wyjaśnienia. Trzeba jasno i wyraźnie powiedzieć, że potrzebne są zarówno badania ilościowe.