IMGa96 (4)

zinstrumentalizować. Powie o tym kiedyś Świętochowski, że nie marzenia chciał rugować, lecz złudzenia³¹.

Tłumaczem nieuludnych marzeń na język społecznej praktyki miała bvć inteligencja. Inteligencja definiowana przez pozytywistów przeważnie jako kategoria nie socjologiczna. Prawda, ideologowie postępu troszczyli się — jak widzieliśmy — o byt wykształconych sprzedawców umiejętności, z nimi najbliżej się utożsamiali. Ale w deklaracjach programowych i nawet w felietonach Posła Prawdy znikały na ogół wyróżniki klasowo-ekonomiczne:inteligencją określa* pa była nie przez swoją kondycję, lecz przez swoją misję. Misję podwójną, bo spełnianą zarazem w dziele przekształcania świadomości i etyki społecznej i w dziele przekształcania warunków życia samego. Pospolicie teay pisało się —"aż po koniec wieku, i później jeszcze —

0    inteligencji jako umysłowej awangardzie stającej „na czele duchowych interesów ogółu”, jako sile twórczej, co idzie przed narodem, bierze na siebie odpowiedzialność za los wspólny, jest — albo ma być — „dźwignią postępowego rozwoju”³²: Była więc inteligencja „klasą myślącą.i czującą”, wpisywali się do niej — na mocy tautologi-cznej definicji — ci co się „zastanawiają nad sobą”, co mają „samo-wiedzę” . Była i ona zakonem, który zastąpić miał anachroniczny zakon szlachecki i ..nieobecna” arystokracig_j dlatego musiałsTbyćbd szlachty^od.kościoła, od klas właścicielskich niezależną i materialnie,

1    duchowo. Do takiej inteligencji należeć mógł ziemianin i wiejski nauczyciel, lekarz i felczer, bogaty kupiec i przymierający głodem studentTl każdjrznicti inogł do niej nie należeć. Skoro jednak ziemianin i kupiec z największym trudem przechodził przez ucho igielne doktryny społecznego obowiązku, to w końcu inteligencja „czująca i myśląca” składała się głównie z profesjonalistów. Nawiasem jednak godzi się zauważyć, że termin „inteligencja wiejska” przez parę dziesięcioleci oznaczał, nie tylko w prasie zachowawczej, wszystkich co na wsi nie chodzili za pługiem i umieli czytać i pisać: więc proboszcza, aptekarza i rządcę, nauczyciela i nawet organistę. Przede wszystkim

[A. Świętochowski], „Prtcz a marzeniami", „Prawda” 1881, nr 25.

(A. Świętochowski], Młodzi, „Przegląd Tygodniowy” 1872, s. 178; J. Jcleński, Małomiasuc z koma inteligencja i jej działalność społeczna, „Przegląd Tygodniowy” 1872, a. 217.

³ Pozytywizm i pozytywiści, „Niwa” r. 111,1873, i. 97; Zadania intcligcncyi naszej, „Przegląd Tygodniowy” 1880, a. 605; A. Świętochowski, Liberum veto, opr. S. Sandlcr i M- Brykalska, t. II, Warszawa 1976, i. 263. Zob. też M. Zahorska, Spór o inteligencję ta polskiej myśli społecznej do I wojny światowej, w: inteligencja polska pod zaborom, 288 pod red. R. Czepulit-Rattcnit, Warszawa 1978, s. 179-216.

jednak mieszkańców dworu, bo „inteligencja” to brzmiało nowocześniej niż „szlachta” i demokratyczniej niż ograniczone do wielkiej własności „obywatelstwo”.'

Od lat sześćdziesiątych zaczęło się to migotanie znaczeń, które wyrosło z programów pracy organicznej i które do dziś wywołuje gąszcz nieporozumień. Jedno pojęcie „inteligencji” przyzwyczailiśmy się byli nakładać na drugie, myląc powinność z bytem, zakon ze spolećzną kondycją. Sam rozrost zbiorowości pracowników umysłowych — wolnych zawodów, funkcjonariuszy publicznych i prywatnych, zawodowców nauki, literatury i sztuki — nie byl przecież niczym osobliwym dla krajów wschodniej Europy i nie łatwo też mimo usiłowań dowieść, że wykształcenie połączone z zawodowstwem tworzyło tu jakąś silniejszą niż gdzie indziej, ponadprofesjonalną spójnię. Jeżeli co było tu specyficzne, to właśnie inteligencja pojęta jako przewodniczka i misja, bo w tamtej części kontynentu, gdzie istniały swobody polityczne i gdzie byli obywatele, a nie cesarscy poddani, wytyczanie programów należało już do partii, zrzeszeń i ruchów społecznych, a ich realizowanie do parlamentów, rządów i samorządów.

Na barki inteligencji czującej i myślącej —■ i im bardziej czującej i myślącej, tym bardziej świadomej swojej bezsiły — kilkunastu zuchwałych młodych ludzi, którzy sami siebie mianowali „stronnictwem postępowym”, wkładało ciężkie brzemię odpowiedzialności, żądając od niej nie jednorazowej ofiary, lecz „wzbudzenia siły żywotnej w społeczności”, wytrwałej „pracy odrodzenia”¹.

Pierwsze ogólnikowe drogowskazy tej pracy ustawiano jeszcze wedle zachodnich książek. Ale dość przeczytać słynny cykl programowy Świętochowskiego i Mikulskiego Praca u podstaw z roku 1873, by pojąć, że główną zasługą tej awangardy było nie tyle odkrywanie teorii cywilizacyjnego rozwoju, co odkrywanie polskiej nędzy. I w tym mieli swoich, nielicznych co prawda poprzedników. Po raz pierwszy jednak polska nędza stała się wyjściową przesłanką programu społecznego. Demokracja rewolucyjna żądała od warstw oświeconych miłości ludu, ofiary życia i przywilejów, wyzwolernTPolskiprzez wyzwolenie ujarzmionych feudalizmcm agrarnym sił ludowych. Były to wysokie ideały. Popowstaniowe pokolenie myślącej inteligencji

19 -jakiej cywilizacji

289

1

[A. Świętochowski], Dlaczego? „Przegląd Tygodniowy” 1872, l. 169; tegoż, Partykularyzm, „Przegląd Tygodniowy” 1876, i. 364.