IMG�74 (2)

92

92

nairit|

Studium ii. o narratorze i

Nagromadzenie efektów charakterystycznych o posmaku tak. że i regionalnym nadaje tej narracji cechy po trosze i gawt. dowe.

Ewoluowanie romantycznych wyobrażeń człowieka i poety w duchu mesjanistycznym i mistycznym prowadziło do kon. struowania podmiotu mówiącego jako natchnionego kapłani i proroka, głosiciela prawd świętych. Taki narrator wypowiada wersety Ksiąg narodu i pielgrzymstuoa polskiego om Anhellego. W krajowej prozie powieściowej kreację takiego narratora dostrzeżemy w głównych partiach utworu Z Kudowy (1850) Woykowskiej, gdzie przenikają się wzajemnie opowiada- i nia „wieszcze'¹ (paraboliczne obrazy tragedii współczesnej) z re- I konstrukcjami „natchnionych** wizji sennych.

„Obłąkana** powieść Woykowskiej pozostała odosobnionym I czy wręcz unikalnym przykładem pisarstwa tego rodzaju. Więk- I szość prozy krajowej odchodziła wtedy od romantycznej „pod- I miotowości** i postawy wieszczej ku „malowaniu" życia, nie I chciała się jednak pozbawiać wypracowanego przez romantyków I wyobrażenia o szczególnych predyspozycjach i uprawnieniach I poety. Charyzmat wńeszczy w grę otwarcie nie wchodził — był I dla powieści „z życia" zbyt dostojny — ale przy krytycznych I obrachunkach ze współczesnością, przy moralizowaniu chętnie I przybierano przynajmniej romantyczną pozę i posługiwano się I „wieszczym" gestem. Dla powieści wynikały z tego oczywiste szkody- Podmiotowe „ja** autorskie stale się wpycha w narrację trzecioosobową, przypominając o swym istnieniu natrętnie, by nie powiedzieć: hałaśliwie. Czasem rozmizdrzone i dumnie pokorne, czasem rzewne, czasem mentorskie, zazwyczaj pewne bezkarności na zasadzie „wyższego" przywileju artysty. Z takim biletem żelaznym może autor nieustannie terroryzować czytelnika: „Proszę mi wierzyć na słowo, o dowody nie pytać; nie dlatego, by mi ich brakowało"; „Tu ustanówcie się, państwo łaskawi, nad głębokością umysłu waszego sługi, który bez objawienia odgadł szatańskie pochodzenie kuglarzy„Nie! nie będę pisać rozprawy, wolę obrazki"; „Wszystkie te rodzaje opisywać szczegółowo nie moja rzecz". To tylko wyrywkowa, z jednej powieści¹⁰, próbka narratorskiej manifestacji władzy, w tej

Czajkowska, Warszawa 1001,

■ a. Dzlerzkowskl, Kuglarze. Oprać, a. 6. 10, 11 i 82.

RM OpOWUdaT powieści zresztą jeszcze względnie fortunnie zlokalizowanej w satyryczno-ironicznych partiach dygresyjnych. Kiedy znika tonacja satyryczna (np. w powieściach Edmunda Chojeckiego, Karola Cieszewskiego, Walerego Łozińskiego, Aleksandra Niewiarowskiego, Włodzimierza Wolskiego) — autorytatywne „ja” nar-ratorskie może się stawać czymś w rodzaju podpórki czy protezy w niektórych momentach bezradności powieściopisarza. Jak w wielu powieściach Jeża, gdzie raz po raz spotykamy takie oto zdania: „Powtórzyć choć jedną z ich rozmów — a!... nie podjąłbym się za żadne grzechy... Wierz mi jednakże, czytelniku, na słowo, bez świadectwa ich rozmowy, że kochali się tak, jak tylko można wyobrazić sobie najmocniej.”²¹ Albo w. innej powieści, opowiedziawszy, że bohater przez 3 miesiące objeżdżał okoliczne dwory, dodaje narrator, że „im dłużej jeździł, tym bardziej smutniał. Czemu? — Na to trudno odpowiedzieć. 1 nie będę odpowiadał, bo — przez kaprys może autorski — nie chcę się liczyć do gatunku tych powieściopisarzy, którzy charaktery bohaterów swoich rozświecają dla czytelników do najdrobniejszych szczegółów.” ²² Tym bardziej manieryczne są tego rodzaju manifestacje autorstwa, że — jak w cytowanym fragmencie — mają charakter naiwnych pozoracji: raz niewiedzy (ale po łopatologicznym wyłożeniu szczegółów), kiedy indziej konfliktu z „łaskawym czytelnikiem”, a jeszcze na innym miejscu — głębokiej a zagadkowej mądrości. W rezultacie czytelnikowi raz się sugeruje, że powieść przedstawia jakąś rzeczywistość obiektywną, daną narratorowi (i odbiorcy) z zewnątrz, po chwili zaś się daje do zrozumienia, że (niczym w romantycznym poemacie dygresyjnym) dzieło jest tu tematem, „dopiero powstającym i rozsnuwanym przez narratora” ^{1 2}.

Ta niekonsekwencja, objawiająca się zazwyczaj jako techniczna nieudolność narracji, która czasami sprawia, że mamy do czynienia z powieścią ni to w trzeciej, ni to w pierwszej

1

» [Z. MUkowskil, Handzia Zahomicka, to: Dzielą Teod. Tom. Jeim u pierwszym zbiorowym wydaniu, t. I, Lwów 1876, s. 141.

2

[z. MUkowski], Historia o pra-pra-pra...wnuku ł pra-pra-pra...dziadku, w-. Dzieła Teod. Tom. Jeża, t. III l IV, s. 374.

» k. Wyka, „Pan Tadeusz". Studia o poemacie. Warszawa 1963, s. 360. Rozróżnienie dwóch postaw narracyjnych, z których jedna każe traktować dzieło „jako wspólrzeczywistość rapsoda i słuchacza”, druga „Jako temat dopiero powstający”, przyjmuje Wyka za Kayserero (Das tprach-liche Kunstwerk. Bern 1960).