kem20

BERSERKOWIE 40

BERSERKOWIE 40

Altgernuinische Religiomgeschkhte, Jan cle YYics, Berlin 1935.

Ze zbiorów Biblioteki PTPN w Poznaniu. Repr. L. Berowski/Agencja Archiwum

Jednooki wojownik (Odin?) i mężczyzna odziany w wilczą skórę (berserk?). Płylka brązowa z Tdrslnnda (Olandia. Szwecja)

BERSERKOWIE (berserkir.; l.p. ber ser kr), pozostający pod bezpośrednim patronatem —> Odina wojownicy dokonujący bojowych wyczynów w stanie ekstremalnego uniesienia, wściekłości graniczącej z szaleństwem (berserksgangr). Nazwa prawdopodobnie nawiązuje do ich stroju z niedźwiedziej skóry {ber albo hjąrn - „niedźwiedź” i serkr - „koszula, kaf tan”; berserkir przekłada się więc jako „niedźwiedzie koszule”), choć mogli występować także okryci skórami wilków: skald I horbjórn hornklofi (przydomek jest poetycką nazwą, heiti, kruka), autor pochodzącej z końca IX w. Pieśni o Haraldzie znanej też jako Pieśń kruka, opiewającej historyczną bitwę morską Haralda Piękno-włosego w Hafrsfjordzie („Koźlim Fiordzie”), obok terminu berserkir użył synonimicznie ulfhednar - „wilczoodziani”:

Zaryczcli berserkowie,

Pragnienie rzezi ich zaślepiło,

Zawyli wilczoodzian i I uniosły się miecze.

Inna wszakże propozycja etymologiczna wywodzi nazwę od bare serk - „bez koszuli, bez kallami” i odwołuje się do przykładów opisujących berserków walczących bez zbroi. lak czy inaczej berserkom przypisywano zdolność przemieniania się w niedźwiedzie, byki i wilki (zob. Bjarki; Sinfjótli); w pewnym sensie rzeczywiście, we własnym przekonaniu, wojownicy stawali się tymi zwierzętami. Saga o Ynglingaeh opisując szał berserków powiada, że „rzucali się do walki bez kolczugi, szaleli jak wściekłe psy lub wilki, gryźli swe tarcze i byli silni jak niedźwiedzie i byki. Zabijali ludzi, a ni ogień, ni żelazo nie czyniły im krzywdy”.

Wliczana w staroeddaiczny korpus Pieśń Hyndli (zob. 1 Iyndla) wspomina —^ Arngrirna i jego dwunastu synów-berserków, w sensie ilościowym zespół modelowy (z taką drużyną walczył —» G ret tir, Saga o Egilu wzmiankuje dwunastu berserków Haralda Piękno-włosego, a według Sagi o Halfdanie Czarnym konung Sigurd Jeleń mając dwanaście lat pokonał berserka Hildibranda i jego jedenastu towarzyszy). Rodzina Arngrirna świadczy o możliwości dziedziczenia cech berserczych, co zresztą potwierdzają późniejsze sagi (np. Saga o Oioar-Oddzie), a najsławniejszy w tym względzie przykład stanowili znani z Sap

0    Egilu berserkowie w trzech pokoleniach: Ulf (Ulfr - „Wilk”) zwany Kweldulfem (kvei duljr - „Wieczorny Wilk”), jego syn Skalla--Grim (czyli „Grim Łysy”) i syn tegoż Egil, którv - nawiasem mówiąc - był też wybitnym skaldem. Jakkolwiek obecnie w drużynach berserków rozpoznaje się głośne germańskie stowarzyszenia męskie (niem. Mannęrbiinde), to jest wysoce prawdopodobne, że pierwotnie berserkowie tworzyli wspólnoty rodzinne: w staroeddaicznej Pieśni o Harbardzie wspomina się pokonane przez —> Thora kobiety berserków, uzbrojone w żelazne maczugi „wilczyce, a nie niewiasty” żyjące na wyspie Hlescy (Illesey - „Wyspa Hlera”, tj. —> Agira; dziś duńska Laes0 w cieśninie Kat-regat). O ich możliwościach dobitnie świadczy zdruzgotanie okrętu boga i zmuszenie do ucieczki boskiego „giermka” —> Thjalfiego.

Berserków otaczał powszechny lęk i sława bardzo wysoko cenionych wojowników. Na Islandii zdolność wpadania w bojowe szaleństwo została potępiona przez chrześcijaństwo jako jedna z praktyk pogańskich

1    zastosowanie jej karano niepełnym wyjęciem spod prawa. Wrogość nowej religii spowodowała, że późne sagi opisują berserków jako prymitywnych zbójów, których spotyka zasłużona kara z rąk pozytywnych bohaterów (por. pokonanie przez Grettira berserczej bandy), choć czasem na kolana rzucała ich moc nowego Boga, jak stało się to ze znanym z Sagi o Njalu Otryggiem, którego „nie imał się ani ogień, ani miecz”.

Najprawdopodobniej o berserkach południ o wo ger m ań s k i c h w s p o m i nał P a we ł Diakon w I księdze Historii Longobardów: gdy Assipitowie (?) w wielkiej sile zastąpili drogę Longobardom, ci rozpuścili pogłoskę, że wśród nich znajdują się kynoskefa-lowie („psiogłowcy”), którzy „staczają zacięte boje, piją ludzką krew, a jeśli nie mogą dosięgnąć nieprzyjaciela, raczą się nawet własną krwią”. Informacje o berserczych sposobach walki u Celtów zamieścili w swoich dziełach Polibiusz (w II księdze Dziejów) i Diodor Sycylijski (w V księdze Biblioteki historycznej), a wstrząsający opis wojownika w stanie bojowego paroksyzmu zachował się w sławnym irlandzkim eposie Uprowadzenie stad z Cuailnge i dotyczy Cuchulainna, największego z iryjskich bohaterów.

Wielcy wojownicy w indoeuropejskich mitach regularnie walczyli w świętym gniewie spotęgowanym do rozmiarów szaleństwa (gr. menis, łac. furor, celt. ferg, sanskr. mamyu, awest. aesma, stisl. módr, niem. Wut): por. epitet gromowładnego Indry śatdmanyu - „po stokroć gniewający się”, gr. AchiUeos menis- „gniew Achillesa” (jako temat główny Iliady Homera), a także wal. gwyth- „gniew” pokrewne stwal. guith - „walka”; w związku z tym por. też pojęcia dsamóór - „boski gniew” i jątumnóór - „gniew Jot u na” (zob. Jótunowie) oraz gniewliwość jako naczelną cechę charakterologiczną Thora.

K. von Sec, Berserker, „Zcitschrift tur dcutsche Woi tforschung” (Neuc Folgę) 1961, 2.

BESTLA {Bestia), olbrzymka (zob. Jótunowie), córka —> Bólthorna, małżonka —> Bora, matka —> Odina, —» Wilego i We.

Imię Bestla]esl niejasne, a próba łączenia go ze stfryz. bóst - „związek małżeński” i tłumaczenie jako „Żona”, „Małżonka” bu-dz.i poważne wątpliwości. Nowsza propozycja wyjaśnia je jako pochodzące od stnord. hast „łyko |lipowe], sznur z łyka [lipowego]” ze zdrobniającym przyrostkiem -la (z *-?7o). Ostatecznie więc imię Bestia znaczyłoby

-    „Sznure(cze)k z Łyka”.

BEYLA: zob. Byggwir i Beyla.

BlFRÓST, BlLRÓST (Bijrąst, Bilrąst- „Drżąca Ścieżka”), zbudowany z wody, powietrza i ognia most łączący —» Asgard z —> Mid-gardem; strzeżona przez —» Heimdalla droga bogów zstępujących na ziemię i wstępujących do nieba. Z mostu korzystać nie mógł tylko —> Thor, ponieważ spowodowałby pożar konstrukcji i dlatego spiesząc pod —> Yggdrasil na boskie zgromadzenia musiał w bród przechodzić dwie rzeki o nazwie Kerlaug, a nadto dwie inne, Kórmt i órmt. Podczas —> Ragnaróku, gdy na Bifróst wedrą się olbrzymy pod wodzą Surta, most załamie się i runie.

Bifróst znano też jako Asbru (Asbru

-    „Most Asów/ Bogów”), a jego naturalny pierwowzór stanowiła tęcza. Swoistym „negatywnym” dubletem Bifróst u był „piekielny” most —> Gjallarbru.

BlL I HjUKI (Bil i IIjuki), rodzeństwo, córka i syn Widfinna, personifikacje ubywającego („starego”) i przybywającego („młodego”) Księżyca. Młodsza Edda (Omamienie Gyljiego) zalicza Bil do —> Asynij, choć wyraźnie podkreśla jej pośledniejsze znaczenie. Bil i Hjuki jeszcze jako dzieci zostali porwani na niebo przez Księżyc w chwili, gdy w wiadrze Sag (Soegr - „Morze”) umocowanym na nosidle Simul (Simul - „Promień Księżyca”) dźwigali wodę zaczerpniętą ze źródła Byrgir (Byrgir) i odtąd „zawsze postępują za Księżycem, co widać z ziemi”.

Uważa się, że mit o Bil i Hjukim jest rodzajem zagadki, której rozwiązanie dotyczy widocznych z ziemi „plam” na Księżycu.

BlLLING (Billingr - „Bliźniak”), najprawdopodobniej olbrzym (risi), ojciec nieznanej z imienia dziewczyny określanej jako