LastScan11 (7)

„Semantyka uczuć” w ogrodach romantyzmu

Sztuka ogrodowa w swoim semantycznym rozwoju bierze początek z tradycyjnej antycznej cmblematyki i poprzez ekspresyjne formy inspiracji zbliża się coraz bardziej do umiejętności oddziaływania nie tyle na rozum, co na uczucia. Ujawnia się ten proces — i to mocno — już w ogrodach rokoka, w typowych dla tego stylu pastoralnych i miłosnych motywach. Podobne charakterystyczne zjawisko wkracza także do poezji rokoka — na przykład do wierszy Williama Blake’a, który opiewa „śmiejące się” drzewa i wzgórza, a także wrażenia wywołane przez samą przyrodę.

Jeśli w ogrodach barokowych i ogrodach klasycyzmu wielką rolę odgrywała antyczna mitologia i symbolika, to teraz w romantyzmie rola ta zaczyna maleć. Zbieżności w odczuwaniu świata, w nastrojach, w uniesieniach natury i ducha — to właśnie zaczyna dominować w tym okresie. Przyroda i krajobraz są cenione o tyle, o ile potrafią objaśnić stany duchowe. Romantyków intryguje naga przyroda, goły ugór, puste brzegi jezior i rzek i natura w swojej codzienności. Pomiędzy przyrodą a człowiekiem zawiązuje się mocna więź. „Podobnie jak przyroda skłania się ku jesieni, tak i we mnie i wokół mnie następuje jesień. Moje liście pożółkły', a liście sąsiednich drzew już opadły” — woła Goethe³⁵.

Angielski poeta romantyczny William Wordsworth wysoko oceniał twórczość Miltona i Thomsona³⁶. Stosunek tych dwóch poetów do natury w znacznej mierze uwarunkował poglądy na przyrodę w środowisku angielskich romantyków. Wordsworth kochał „niczym nie przyozdobioną” przyrodę, którą, jak to zobaczyliśmy, stawiali wyżej od zorganizowanego ogrodu już Milton i Thomson.

Percy B. Shelley (1792—1822) pisał: „W dzieciństwie prawie nie odróżniamy naszych wrażeń i odczuć od nas samych, tworzą one bowiem w naszym pojęciu jedną całość. W tym znaczeniu niektórzy ludzie przez całe życie pozostają dziećmi. Ludziom skłonnym do marzeń i zadumy wydaje się, iż rozpływają się oni w otaczającym świecie lub że sami wchłaniają ów świat. Tacy ludzie nie odczuwają granicy między jednym a drugim. Stan ów towarzyszy zwykle nadzwyczaj ostrej i żywej percepcji, albo też poprzedza ją, lub następuje tuż po niej”³⁷.

Estetykę romantycznego ogrodnictwa w sposób doskonały ujął w swoim traktacie Zarys estetyki albo nauka gustu (1813) L.G. Jakobs, który tak pisał o ogrodach w osobnym rozdziale zatytułowanym: „O wytwornym ogrodnictwie”: „[...] nic nie jest w stanie aż w takim stopniu pobudzić naszą wyobraźnię, wypełniając ją obrazami, ani popchnąć nasz rozum ku rozmyślaniom. Jednak pejzaże w naturze nie zawsze spełniają ową rolę. Przepiękny ogród niczym innym nie jest, krajobrazem sztuką przyozdobionym”³⁸. Na czym więc polega to „sztuką ozdabianie”? W tvm przyrodzie”, autor podkreśla, że piękno przyrody mierzyć należy przeu wszystkim tymi uczuciami, jakie wywołuje ona w człowieku. „Na ogc umiłowanie przyrody bierze początek z towarzyszących jej przedst; wień, rozbudzonych drogą obserwacji natury. Owe przedstawieni wzmagają wszystkie siły duchowe i pobudzają je do działania —- i w te sposób podnoszą radość życia duchowego na najwyższy poziom. Treś przedstawień pobudzająca zainteresowanie służy ku temu jednym 2 środków"³⁹.

„Afekt do pięknego ogrodu — pisze L.G. Jakobs w rozdziale «0 w^ twornym ogrodnictwie» — jest wielce skomplikowany, a składają si nań:

1)    uczucia, których dostarcza wpływ czystego powietrza, pogody itp.

2)    uczucia wywołane spodziewanym spokojnym spacerem albo odp czynkiem;

3)    uczucia estetyczne pobudzane widokiem uroków krajobrazu natura nego, który darzy tutaj czystym pięknem...;

4)    uczucia estetyczne dostarczane sztuką spowodowanymi zmianan i upiększeniami w owym krajobrazie”⁴⁰.

A. Mierzlakow w dziele Zamieczanija ob estietikie (Uwagi o estety ce, 1813) stwierdza: „Człowiek na podobieństwo jednego ogniwa łańa cha nieodłącznie związany jest z osobami i rzeczami, które go otaczaj wywiera na nich swój wpływ, a one na niego”⁴¹.

Nie oznacza to, że romantyzm oddaje pierwszeństwo człowiekov przed naturą. Przeciwnie — w żadnym z wielkich kierunków stylowyc przyroda nie była tak odczuwalna w całej swojej głębi i tak władczyi oddziaływaniu na człowieka, jak właśnie w romantyzmie.

N. Nadieżdin pisze: „Najwyższym wzorcem doskonałości jest przyri da, to bezbrzeżne skupisko niezliczonych światów, nosząca w łonie swe im nieprzebraną pełnię wszystko przenikającego i wszystko poruszając* go życia i pochłaniająca swoją niewyobrażalną potęgą wszystkie ogran czenia i wszystkie kresy”. Jednocześnie autor powyższego stwierdź „Miarą takiej wielkości być powinna dusza nasza”'¹².

W jaki sposób A. Galicz wyobrażał sobie to połączenie żywiołów prz rody i ludzkich, widać z następującego jego tekstu: „Podobne połączeń mozaiki i tkaniny barwnej powinno być najlepsze umiejscowienie ogrod a) nie takie, które dany kawałek ziemi symetrycznie zasadza pożytek prz noszącymi i przyjemnymi roślinami wszelkiego rodzaju (ogród hoienders albo francuski), i nie takie, b) które czyni zdatną do uprawy obszerną pok ziemi znajdującą się wśród dzikiej przyrody, z wszelkimi możliwymi różu* rodnościami widoków i położenia (ogród chiński albo park angielski). A bowiem ogrodnik-artysta c) wiele tworów nieorganicznego, roślinnej i zwierzęcego królestwa sztucznie umieszcza w przestrzeni — i to nie w dług wykresów prawidłowego ogrodu czy też pożytecznego jakiego plac tylko zgodnie z ideą żywego krajobrazu, składającego się z prawdziwyc sknnkk — i to talt żo nularhne nr/pz zmvsłv snokoineno widza 7 iednei