28171 LastScan53

nie dynamikę ich oddziaływań. Dlatego we współczesnej psychologii rozwoju człowiek charakteryzowany jest jako istota rozwijająca się w stale zmieniającym się świecie (Batles, Reese, 1984, s. 508; Trempała, 1995).

Innego rodzaju czynnikiem modyfikującym poziom sprawności procesów poznawczych, którego wpływ staje się najbardziej znaczący w późnej dorosłości, jest rodzaj rozwiązywanych problemów. Jeśli treść zadania wiąże się z realiami życia, oraz stanowi element doświadczenia indywidualnego, wówczas jego rozwiązanie nie nastręcza badanym takich trudności, jak rozwiązanie zadania o charakterze abstrakcyjnym. R. Pollac z grupą współpracowników(Pollac i in., 1995) wykazał w badaniu eksperymentalnym, że zdolność rozumowania dedukcyjnego utrzymuje się do późnej starości (powyżej 82. r.ż.). Zadanie osób badanych polegało na dokonaniu kategoryzacji opisów problemów oraz podaniu odpowiedniego sposobu rozwiązania dla każdego z nich. Nie stwierdzono istotnych różnic w wynikach osób starszych w porównaniu z wynikami osób młodych. Różnice ujawniły się tylko w odniesieniu do problemów, które zawierały treści wyzwalające silne emocje (np. AIDS, alkoholizm, aborcja, handel bronią). Interpretując ten fakt, autorzy wskazują na zaburzającą procesy myślenia dedukcyjnego rolę emocji, która jest bardziej znacząca w odniesieniu do ludzi starych. W warunkach nowych i stresowych osiągają oni wyższy poziom pobudzenia, dłużej trwa też u nich powrót do stanu podstawowego. Ludzie starsi nie potrafią skutecznie wyhamowywać emocji, co przy większej wrażliwości na kontekst informacyjny daje silniejszy efekt emocjonalnej deterioracji procesów umysłowych. Wyniki cytowanych badań zdają się potwierdzać inną tezę psychologii rozwoju człowieka, zakładającą intraindywidualną plastyczność funkcji psychicznych, ich modyfikowalność oraz podatność na wpływ różnorodnych czynników - zewnętrznych i wewnętrznych (Baltes, Reese, 1984, s. 496). Oznacza to, że zarówno rozwój człowieka, jak i poziom jego aktualnego funkcjonowania mogą przybierać różną formę, zależnie od wewnętrznych i zewnętrznych okoliczności, takich jak aktywność jednostki czy sposób przeżywania przez nią zdarzeń życiowych.

Zmiany w zakresie strategii poznania

Ostatnia grupa zmian jakościowych w zakresie procesów poznawczych dotyczy podstawowych strategii poznania. W starości zmiany te są zasadniczo kontynuacją procesu przekształceń rozpoczętych w dorosłości i polegają na zwiększaniu się w rozwiązywaniu problemów udziału myślenia relatywistycznego oraz kontekstu-alno-dialektycznego (Arlin, 1984; Sinnot, 1989; zob. podrozdz. 6.3). To co istotne dla późnej dorosłości, to ukierunkowanie poznawczych zmian rozwojowych, dzięki operacjom postformalnym, na osiąganie integracji i jedności między logiczno-rozumową sferą poznania a sferą intuicyjno-emocjonalną (Sinnot, 1994). Myślenie relatywistyczne umożliwia subiektywną selekcję informacji oraz dokonywanie wyborów w obliczu logicznie sprzecznych systemów wiedzy, z których każdy jest wewnętrznie spójny. Z kolei operacje dialektyczne prowadzą do syntezy opozycji, rozumienia na poziomie metapojęciowym oraz dostrzegania sensu w bezsensownych, z racjonalnego punktu widzenia, zdarzeniach. Według G. Labouvie-Vief (Labouvie-Vief i in., 1989), rozwój poznawczy w drugiej połowie życia nie ma - jak zakładano w trądy-cyjnej psychologii - charakteru wertykalnego, oznaczającego podporządkowanie emocji intelektowi, lecz horyzontalny, co należy rozumieć jako ukierunkowanie podmiotu na równowagę i integrację obu sfer poznania. Młody człowiek, zorientowany na zewnątrz, ze względu na społeczne wymagania rozwija kompetencje słowno-logiczne, które umożliwiają poznanie związków między rzeczami, ale nie dają wglądu w ich istotę. Staje się to możliwe w drugiej połowie życia, a najłatwiejsze jest w późnej dorosłości, kiedy to nasila się potrzeba sensu, odczuwanego subiektywnie jako oczywistość. Wraz z tą potrzebą pojawia się nastawienie na zgodność myśli i uczuć, świadomości i nieświadomości, kontroli wewnętrznej i zewnętrznej, przekonań i działań.

Integrowanie się struktur psychicznych prowadzi do wyłonienia się jeszcze jednej, najwyższej formy poznania, nazwanej przez J. Pascuala-Leone (1983) poznaniem transcendentalnym. Jego istotą jest, ogólnie ujmując, zdolność do abstrahowania od kontekstu życia, od jego materialnej i pojęciowej osnowy, oraz dokonywania niejako czystej konceptualizacji czy - jak pisze Pascual-Leone (1983) - super-abstrakcji (tzn. zdolność do myślenia wolnego od przedstawień świata rzeczy, znanych schematów rozumowania oraz od osobistych zaangażowań). Jest to dochodzenie do stanu, który we współczesnych nurtach psychologii postjungowskiej (psychologia transpersonalna, psychosynteza) bywa nazywany stanem świadomości poszerzonej, transcendentalnej, transpersonalnej czy też - do stanu, opisywanego przez tradycyjną filozofię idealistyczną jako stan czystego rozumu. Starość sprzyja osiąganiu takich stanów. Co prawda, cechy myślenia postformalnego wykazują również ludzie młodzi (np. studenci w badaniach Sinnot¹), jednak, jako prawidłowość rozwojowa, są one charakterystyczne dla myślenia osób w pełni dojrzałych, o których mówi się niekiedy, że są mędrcami.

Podsumowując, rozwój poznawczy w późnej dorosłości jest asynchroniczny, a struktury poznawcze względnie plastyczne i otwarte, dzięki właściwościom myślenia postformalnego. Celem rozwoju poznawczego na tym etapie jest osiąganie integracji dwóch systemów poznania: racjonalnego (intelektualno-analitycznego) oraz pozaracjonalnego (emocjonalno-intuicyjnego).

8.4.4. Osobowość człowieka starego

Dane na temat osobowości człowieka starego pochodzą z trzech źródeł: (1) z psychologii skoncentrowanej na osobie jako całościowej strukturze (głównie z teorii Junga, psychologii ego i psychologii egzystencjalnej), (2) z nurtu badań biograficznych oraz (3) z psychologii eksperymentalnej.

Nurt personalistyczny i biograficzny - poglądy E. H. Eriksona

oraz Ch. Biihler

Studia nad rozwojem człowieka w okresie późnej dorosłości inspirowane psychologią podmiotu nawiązują, mniej lub bardziej otwarcie, do teorii C. G. Junga, pio-

1

Zob. podrozdz. 6.3.2 (przyp. red).