LastScan48

nej wiedzy o człowieku. Teza ta wymieniana jest jako pierwsza w katalogu założeń psychologii rozwoju człowieka w ciągu życia (Baltes, Reese, 1984, s. 495).

O ile wcześniejsze prace psychologiczne dotyczące starości (stosunkowo nieliczne w porównaniu z pracami dotyczącymi innych okresów życia) odsłaniały głównie regresywne zmiany funkcji psychicznych, o tyle współczesne badania koncentrują się zasadniczo na zasobach psychicznych człowieka starego, ukazując nie tylko jego ograniczenia, ale i możliwości rozwojowe. Jest to podyktowane zapotrzebowaniem społecznym na wiedzę o tym, jak opóźnić proces starzenia się, jak pomóc człowiekowi staremu w maksymalnym wykorzystywaniu rezerw psychicznych, oraz jak uczynić starość satysfakcjonującym okresem (Baltes, Baltes, 1990; Chopra, 1993; Tłokiński, 1997). W niniejszym rozdziale omówione zostały podstawowe zmiany rozwojowe obserwowalne u człowieka po 55. r.ż.

8.1. Granice i kryteria okresu późnej dorosłości

O ile łatwo jest wskazać koniec starości którym jest śmierć, o tyle trudno ściśle zdefiniować początek starzenia się, charakteryzującego okres późnej dorosłości. Różnice zdań na temat progu starości sięgają rzędu 30 lat: od 45. r.ż. (Aschoff, za: Klonowicz, 1979) do 75. r.ż. (Birren, 1964). W opinii wielu autorów wiek graniczny to 70. r.ż. (Bromley, 1969; Susułowska, 1989; Wiśniewska-Roszkowska, 1989). Natomiast Przetacznik-Gierowska (1996) wskazuje na 55. r.ż. jako przełomowy dla późnej dorosłości, zaznaczając przy tym płynność tej granicy z możliwością przesunięcia jej w dół lub w górę o około 3 lata. Z kolei, według klasyfikacji Światowej Organizacji Zdrowia, starość rozpoczyna się w 60. r.ż. (Krzymiński, 1993). Sporna pozostaje również kwestia periodyzacji okresu późnej dorosłości. Niektóre źródła podają trzystopniową skalę: 60.-75. r.ż., 75.-90. r.ż., 90. r.ż. i powyżej (Światowa Organizacja Zdrowia, za: Krzymiński, 1993); 60.-70. r.ż., 70.-80. r.ż., 80.-90. r.ż. (Bochenek, za: Rembowski, 1984); 60.-65. r.ż., 65.-85. r.ż., 85. r.ż. i powyżej (Levinson, Darrow, Klein, 1978; Birch, Malim, 1998). Inni autorzy wyróżniają cztery fazy starości: 60.-69. r.ż., 70.-74. r.ż., 75.-84. r.ż. oraz powyżej 85. r.ż. (Dzienio, wg: Klonowicz, 1979). S. Klonowicz opowiada się za dwustopniową klasyfikacją obejmującą starość właściwą oraz starość sędziwą, bez ścisłego precyzowania granic. Wielu autorów unika dalszego dzielenia etapu późnej dorosłości, uzasadniając swoje stanowisko tym, że obraz psychiki i zachowania się człowieka dorosłego oraz starego charakteryzuje się znacznym indywidualnym zróżnicowaniem wskutek podlegania wielorakim - historyczno-kulturo-wym i pozanormatywnym - uwarunkowaniom, oraz wskutek podstawowej złożoności wzorców zmian rozwojowych (Baltes, Reese, 1984; Cavanaugh, 1997). Rzecz w tym, że dla różnych kategorii zachowań przebieg rozwoju jest różny. Mówi o tym drugie prawo psychologii rozwoju w ciągu życia (Baltes, Reese, 1984). Ponadto, psychologowie coraz częściej doceniają rolę osobistego wpływu jednostki na przebieg własnego rozwoju. Wpływ ten zaznacza się najsilniej w drugiej połowie życia, komplikując obraz zmian psychicznych i utrudniając wytyczenie ścisłych granic stadiów rozwojowych. Obok teorii deterministycznych (onto- i socjogenetycznych) znaczenia nabierają teorie indeterministyczne, eksponujące rolę świadomego udziału podmiotu w ukierunkow; waniu procesów rozwojowych. Według jednej z nich - teorii „wyzwalania się” (liben tive theory), postępowanie człowieka decyduje o tym, kim się staje (Gould, 197: Gałdowa, 1990; Levenson, Crumpler, 1996).

Współczesna psychologia rozwoju, jako orientacja holistyczna interesująca s wszelkimi zmianami psychicznymi w ciągu życia, koncentruje się w równej mien na zmianach interindywidualnych oraz intraindywidualnych. Badanie tych ostatnie uzasadnione jest zwłaszcza wobec ludzi starych, u których są one najbardzi znaczące i przez to stwarzają trudności w ustaleniu ogólnych norm oraz jednoznac: nych progów starości. Trudności te wynikają również ze zmian pokoleniowyc w zakresie biologicznych właściwości człowieka (tzw. trend sekulamy). Antropi logowie twierdzą, że w XX w. proces starzenia się został opóźniony o około 10 1 (Malinowski, 1997). Ostrożność w uściślaniu granic rozwojowych uzasadniona je także cechami współczesnej kultury; coraz mniejsze znaczenie mają bowiem w oo nie wieku rozwojowego ogólnokulturowe normy, zwiększa się natomiast rola takie czynników jak; styl życia, rodzaj wykonywanych zajęć, stopień zaangażowań w pracę, samopoczucie itp. (Freund, 1997).

Ostatecznie, trudności w ustaleniu jednoznacznego progu starości oraz stadió tego okresu wynikają z indywidualnego tempa starzenia się, niejednolitego obraź starości oraz z różnic preferencyjnych w wyborze kryteriów starości. Dwa stosui kowo najmniej sporne kryteria starości to: (1) kryterium biologiczne, określor przez uchwytne zmiany funkcji fizjologicznych organizmu oraz (2) kryterium so< joekonomiczne, wynikające z podporządkowania przestrzeni życiowej współcze nego człowieka czynnikom socjologicznym, instytucjonalnym oraz ekonomicznyr Na te dwa kryteria nakłada się trzecie, psychologiczne, które jest najmniej prec; zyjne, a obejmuje przeobrażenia w sferze procesów psychicznych, osobowości on w sferze subiektywnych doświadczeń. Nie ma pełnej synchronizacji między zmi. nami opisywanymi przy pomocy tych trzech kryteriów, dlatego niekiedy rozróżn się trzy kategorie wieku człowieka starego: (1) wiek chronologiczny (kalendarzom i socjoekonomiczny), (2) wiek biologiczny oraz (3) wiek psychologiczny (Sette sten, 1997; Birch, Malim, 1998).

Wyodrębnione kryteria późnej dorosłości odnoszą się do trzech głównych w; miarów życia ludzkiego: biologicznego, psychospołecznego oraz psychologiczni -podmiotowego.

8.2. Biologiczny wymiar starzenia się i starości

Biologiczne zmiany w późnej dorosłości mają charakter zmian wstecznych, k podstawą jest zanik zdolności reprodukcyjnych komórek oraz ich stopniowa degen racja. Zasadniczo więc, starzenie się przebiega na poziomie komórkowyr Kumulacja zmian organicznych sprawia, że stają się one uchwytne i widoczne oko 60.r.ż. Z medycznego punktu widzenia rozróżnia się dwa zasadnicze typy zmia obniżenie sprawności fizycznej oraz tzw. mnogą patologię (Krzymiński, 1993).