LastScan50

nich (przystosowanie wewnętrzne, z ang. adjustment) oraz sposoby rozwiązywania ich (przystosowanie zewnętrzne, z ang. adaptatioń) wykazują istotne zróżnicowanie indywidualne. Badacze tego problemu podkreślają głównie wpływ stanu zdrowia na adaptację do starości. L. Rappaport (1972) podaje prostą regułę, według której reakcje na krytyczne wydarzenia starości zależą od zakresu fizycznej deterioracji oraz stopnia obniżenia statusu ekonomicznego. Jako dowód przytacza badania R. Butlera, w których osoby badane (47 mężczyzn między 65. a 91. r.ż.), zdrowe i żyjące w korzystnych warunkach materialnych, wykazywały dużą witalność, optymizm, poczucie humoru, twórczą postawę do życia i niemal całkowity brak defektów w funkcjonowaniu umysłowym.

8.3.1. Teorie adaptacji do starości

Na podstawie obserwacji zachowań społecznych ludzi w wieku późnej dorosłości sformułowano następujące teorie, wyjaśniające mechanizm adaptacji do starości. Są to: teoria aktywności, teoria wycofania się oraz teoria stresu starości.

Teoria aktywności (activity theory) ma status tradycyjnej teorii adaptacji do starości (Neugarten, Havighurst, Tobin, 1968). Zakłada ona, że naturalny proces starzenia się pozwala jednostce na utrzymanie dotychczasowego zaangażowania życiowego. Osoby starzejące się optymalnie to takie, które pozostają aktywne, obecne w życiu społecznym; będąc na emeryturze, znajdują zastępcze zajęcia, substytuty utraconej miłości, nawiązują też nowe więzi przyjacielskie.

Teoria wycofania się (disengagement theory), sformułowana na podstawie obszernych badań nad 200 starszymi osobami przeprowadzonych przez E. Cummin-ga i W. E. Henry’ego (1961) z Uniwersytetu w Kansas. Głosi ona, że to nie aktywność, lecz przeciwnie - wyłączenie się z życia społecznego stanowi naturalną i funkcjonalnie ważną potrzebę rozwojową człowieka w późnej dorosłości. Autorzy przekonują, że wycofanie się i pasywność są tak samo potrzebne starszym ludziom do osiągnięcia równowagi psychicznej oraz dalszego rozwoju osobowości, jak młodszym potrzebne jest do tego celu pełne uczestnictwo w życiu społecznym. Styl życia wynikający z tej potrzeby nazwano stylem „bujanego fotela” (rocking chair style) i uznano, że sprzyja on introspekcyjnej analizie wspomnień, nierozwiązanych konfliktów, reinterpretacji dawnych przeżyć i odkrywaniu nowych znaczeń.

Krytyka teorii wycofania się oparta jest na dwóch przesłankach. Po pierwsze -w analizie badań Cumminga i Henry’ego rozpoznano podwójny charakter wartościującej orientacji, typowy dla ludzi starych; z jednej strony osoby badane akceptowały ograniczenie aktywności jako coś nieuniknionego, a zarazem zapewniającego pożądany spokój, z drugiej - wyrażały żal z powodu utraty poczucia własnej wartości, traktując ją jako negatywną konsekwencję wycofania się z aktywnego życia. Po drugie - wykazano, że sposób adaptacji do nowych warunków spowodowanych emeryturą zależy od typu osobowości. Rzecz w tym, że różne wzorce osobowości ulegają różnym formom przystosowania. B. Neugarten wraz ze współpracownikami (1968) - na podstawie trwających 6 lat badań, w których uczestniczyło 59 osób -wyodrębniła następujące kategorie zachowań, typowych dla osób w podeszłym wieku: (1) zachowania zintegrowane, (2) zachowania obronne aktywne, (3) zachowania obronne pasywne i (4) zachowania zdezintegrowane. Zachowania zintegrowane manifestowały osoby: (a) aktywne, nastawione na reorganizację swego życia, (b) zaangażowane w hobby, (c) wycofujące się z aktywnego życia, poszukujące spokoju i ciszy. Zachowania obronne aktywne rozpoznano u osób, które spostrzegały starość jako zagrożenie, jako coś, przed czym trzeba się bronić. Jedne z nich były elastyczne, podejmowały różnorodne zajęcia, modyfikując swoje zachowanie; inne cechowała sztywność, niekiedy przejawiająca się w rozpaczliwym trzymaniu się dotychczasowych wzorców. Z kolei osoby, których zachowanie mieściło się w obronnym pasywnym stylu adaptacji, to osoby zależne. Poddawały się one zmianom, jakie niesie ze sobą starość, bez protestu, równocześnie oczekując pomocy. Pozostawały przystosowane dopóty, dopóki mogły polegać na innych i miały zapewnioną opiekę. Wśród nich znalazło się wiele osób zamykających się w sobie i unikających aktywności. Zdezintegrowany styl adaptacji charakteryzował osoby cierpiące z powodu fizycznych i psychicznych ograniczeń oraz chorób, u których normalny proces starzenia się został zaburzony. Podobny obraz zachowań wobec starości przedstawili: S. Reichard, F. Livson i P. Petersen (1962). Wyróżnili oni następujące typy zachowań: (1) przystosowane, cechujące osoby aktywne, które odczuwają radość z działania, (2) wycofujące, (3) obronne, polegające na radzeniu sobie z lękiem przed starością przez zastępcze formy aktywności, (4) agresywne, przejawiane przez ludzi pełnych pretensji do świata oraz buntu przeciw starości, (5) nacechowane nienawiścią skierowaną do siebie (self-haters).

Teoria stresu starości (age-stress theory). Według tej teorii, sformułowanej przez Neugarten, Havighursta i Tobina (1968), krytyczne zdarzenia w życiu człowieka starzejącego się, takie jak obniżenie ogólnej sprawności oraz utrata dotychczasowego statusu społecznego i materialnego, działają jak stresory. Zmuszając człowieka do readaptacji, pozbawiają go nabytych cech, upraszczają osobowość i obnażają prawdziwą naturę oraz podstawową tendencję behawioralną. W wyniku stresu starzenia się dochodzi do rekapitulacji cyklu rozwojowego, co przejawia się w tym, że najważniejszego znaczenia dla jednostki nabierają czynniki, które takie znaczenie miały we wczesnym dzieciństwie - dobrostan fizjologiczny i psychologiczny (poczucie bezpieczeństwa) oraz potrzeba ogólnej stymulacji. Typowym sposobem reagowania na stres starzenia się jest zachowanie opisywane za pomocą metafory windy (elevatoiy hypothesis). Manifesuje się ono w przemien-ności reagowania: „piętro w górę, piętro w dół”. Jednostka uczy się nowej formy zachowania, ale natychmiast wraca do starego schematu.

Efektywna adaptacja do starości to sztuka radzenia sobie z problemami codzienności dzięki sprawowaniu osobistej kontroli nad perspektywą starzenia się oraz jakością życia w warunkach skumulowanego doświadczenia utraty najważniejszych wartości (Baltes, Baltes, 1990). Podstawę adaptacji do starości stanowią: (1) selektywna optymalizacja sprawności funkcji psychicznych, tzn. podtrzymywanie przez stymulację tych funkcji, które najwolniej ulegają deterioracji, (2) stopniowe podejmowanie działań kompensacyjnych oraz (3) utrzymywanie optymizmu niezależnie od kosztów starzenia się. Wskaźnikiem adaptacji do starości jest doświad-