leksyka009

32 ZROZUMIEĆ LEKSYKOGRAFIĘ

i.    zbieranie danych

ii.    przetwarzanie danych

iii.    wspomaganie komputerowe

d.    Teoria leksykograficznego opisu języka

i.    typologia słowników

ii.    teoria tekstologiczna tekstów słownikowych

3.    Studia nad użyciem słowników

4.    Krytyka słowników

Hausmann (1986) dodaje także

5.    Studia nad statusem słowników i ich marketingiem

Zagadnienia te zostały w większości opisane w ogromnej encyklopedii leksykografii, Wórterbiicher. Dictionaries. Dictionnaires. Internationales Handbuch der Lexikographie. International Encyclopedia of Lexicography, wydanej pod redakcją Franza-Josefa Hausmanna, Oskara Reichmanna, Herberta E. Wieganda & Ladislava Zgustę w latach 1989-1991. Na gruncie polskim natomiast niewiele z nich doczekało się analizy, brak nawet najbardziej oczywistej, zdawałoby się, historii słowników polskich. Odłogiem leżą zwłaszcza te zagadnienia, które zdecydowanie wykraczają poza językoznawstwo, np. teorią organizacji pracy nad słownikiem. W zarysach leksykografii, publikowanych poza Polską, znajdziemy często rozdziały na temat organizacji pracy nad słownikiem (np. Zgusta 1971, Ilson red. 1985, Svensen 1993). W polskich opisach leksykografii brak jakiejkolwiek wzmianki o organizacji pracy, nie ma takiego opisu nawet w materiałach poświęconych projektowi wielkiego słownika języka polskiego, który próbowano stworzyć w latach osiemdziesiątych (por. Lubaś red. 1988, 1989, Lubaś & Sowa red. 1993).

Słownik - wyjaśnienia terminologiczne

Omawialiśmy do tej pory leksykografię, czyli pewną technikę opisu materiału językowego lub encyklopedycznego, teraz bliżej zajmiemy się produktami tej metody, czyli słownikami, a ściślej mówiąc miejscem słowników wśród innych dzieł leksykograficznych. Zanim przejdziemy do meritum sprawy, należy jednak znów doprecyzować używane pojęcia. Takim nieostrym pojęciem jest sam wyraz słownik. Problemem jest to, iż często używa się tego wyrazu na oznaczenie zupełnie odmiennych pojęć.

Otóż dla wielu językoznawców słownik jest obiektem abstrakcyjnym, jest częścią składową teorii językoznawczej, częścią składową modeli języka, jakie budują językoznawcy. Istnieje rozpowszechniony pogląd, że na opis języka składa się zbiór symboli, elementów, na których działają reguły przetwarza nia. Zbiór elementów to słownik, a reguły przetwarzania to gramatyka (por. np. Bobrowski 1998:119). Inny pogląd głosi, że ogólne zagadnienia w języku opisuje gramatyka, natomiast indywidualne cechy, nie poddające się opisowi ogólnemu, zawierają się w słowniku. W słowniku więc model języka 'przechowuje' informacje indywidualne¹⁵. Choć minął już może okres, gdy twierdzono, że model języka jest modelem umysłu człowieka, to umiejętność władania człowieka zasobami leksykalnymi, przechowywanymi w jego umyśle (mózgu), często określa się słownikiem mentalnym.

Ujmując rzecz niezbyt subtelnie i jaskrawo, dla teoretyka więc słownik, nawet w wersji drukowanej, jest przede wszystkim obiektem abstrakcyjnym, komponentem teorii, która jest modelem języka, a zwłaszcza modelem słownictwa, przy tworzeniu tego modelu względy praktyczne, w tym czasowe, nie odgrywają większej roli. Dla praktyka z kolei słownik jest - musi być - przede wszystkim obiektem konkretnym, komercyjnym, w którym oczywiście najważniejsze zadanie - przynajmniej ideowo - to danie adekwatnego, dla zakładanych celów i odbiorców słownika, opisu języka, słownictwa, ogromną rolę grają jednak i takie względy jak ilość papieru, liczba znaków, krój czcionki: leksykograf komercyjny nie doda nawet ważnej informacji do słownika, jeżeli niepotrzebnie zwiększy to jego objętość o kilkanaście stron. Priorytetem w leksykografii komercyjnej jest stworzenie obiektu konkretnego w określonym czasie, nawet za cenę niedoskonałości opisu. Jak to czasami się mówi, leksykograf niekomercyjny mówi zwykle o słowniku w liczbie pojedynczej, gdy leksykografowie komercyjni mówią o słownikach w liczbie mnogiej. W Polsce zagadnieniami praktycznymi w za-

¹⁵ Najbliższe memu rozumienie relacji słownika do gramatyki znajdujemy u Hallidaya (np. Mclntosh & Halliday 1966): oba sposoby są komplementarne wobec siebie, słownik jest oglądem języka, wychodzącym od szczegółu, zaś gramatyka - oglądem wychodzącym od ogółu. Im bardziej uszczegóławiamy opis gramatyczny, tym bardziej zbliżamy się do opisu słownikowego, im bardziej uogólniamy opis słownikowy, tym bardziej zbliżamy się do gramatyki.