Magazyn8801 djvu

w środki, jakich brakło poprzednim pokoleniom, a jakie dała im kultura zachodnio-europejska. Jej wielkie prądy znajdują echa i na naszej ziemi, ale niema tu naśladownictw ślepych. Duch polski po swojemu ujmuje wszelkie nowe hasła i zdobycze. Nie mącą one jego czystości, przeciwnie — dają mu nowe środki wypowiedzenia się. A chwila nadeszła, kiedy tego wypowiedzenia potrzebował i szukał. Zbyt wiele przeżył, zbyt wiele sił, uczuć i porywów rozpierało go, jak ciśnienie pary rozpiera ściany kotła. Świeżo przeżyty okres wielkiej poezji romantycznej podniecał jeszcze Psyche narodu i wyzwalał w niej nowe siły i potrzeby. Ale poezja — wyczerpana, zamilkła, pozostawiając po sobie pustkę. Zapełni ją malarstwo. Teraz ono dochodzi do głosu i w przeciągu lat pięciu dziesiątków brzmi jak olbrzymia wielostrunna harfa. Na wystawach międzynarodowych stwierdza wobec świata odrębność i potęgę niepożytą ducha polskiego, twórczego mimo więzy potrójnej niewoli.

Lecz wewnątrz kraju warunki zmieniły się mało w stosunku do okresu ubiegłego. Dopiero w naszych czasach budzi się jakie takie zainteresowanie sztuką, — wiek XIX tego nie znał. Jeszcze w 70-tych i 80-tych latach ze straszną goryczą stwierdza największy krytyk polski, Witkiewicz, absolutną obojętność ogółu polskiego na wszystko, co dotyczyło sztuki.¹) Malarstwo nieproszone, nierozumiane, przedzierać się musiało przez gęsty las niechęci powszechnej, albo gorszej od niechęci — obojętności. To też pochód jego gęsto znaczy swój szlak ofiarami. Jak żołnierze na straconym okopie padają kolejno Grottger, Gierymski Aleksander, Podkowiński, Wyspiański, Wojtkiewicz a iluż innych mniej znanych, albo padłych w zaraniu życia twórczego!?... Jeszcze inni, nie znajdując w kraju chleba i wo-góle warunków istnienia i pracy — emigrują całkowicie, jak Straszyński, Kapliński, Chlebowski, Kwiatkowski, Siemiradzki, Szermen-towski, Bakałowicz jeden i drugi, Sandoz, Max Gierymski. — albo — częściowo, jak Brandt, Wierusz-Kowalski, Chełmoński, Aleksander Gierymski, Czachórski i iluż innych mniej znanych!

Dla tych powodów nie udało się wytworzyć w kraju ogniska artystycznego. Z dwóch miast, w których żyje garść artystów, mianowicie Warszawy i Krakowa, — tylko ostatni dzięki Matejce i Kossakowi, dzięki Akademji Sztuk Pięknych i potrosze zbiorom, dzięki pięknym zabytkom dawnego budownictwa — utrzymał jaką taką temperaturę. Z Warszawy — brak muzeów, wystaw poważniejszych.

') Patrz jego bojową książkę „Sztuka i krytyka u nas^1-.

78